Krîza avhewayê mezin dibe: Hem ji ber germê hem jî ji ber baranê mirov dimirin

2025-07-31 09:32:27


	ÎZMÎR – Kêmbûna daristanan, bikaranîna sotemeniya fosîl û xerckirina çavkaniyên avê ji bo şîrketên maden û enerjiyê, mirinên têkildarî karesatên mîna pêla germê, lehî û bahozan zêde dibin. 

	Ji ber ku cîhan bi yek ji pêlên germê yên herî giran ên salên dawî re rû bi rû ye, li welatên cuda 'qeydên germahiyê' tên şikandin. Li bajarên Tirkiye û Kurdistanê germahiya hewayê li gorî normên demsalî 6-12 derecetê tê pîvandin û li gorî daneyên meteorolojiyê germahiya herî zêde ku hatiye tomarkirin li Şirnex Silopiya bi 50,5 pileyî bû. Tê texmînkirin ku germahiya tê hîskirin ji vê gelekî zêdetir e.

	 

	Li gel ku li cîhanê rewş bi heman rengî ye, li herêma Peloponnese ya Yewnanîstanê germahî gihîşt 46 pileyî, li bajarê Avlonya yê Albaniyayê 42,4 pile, li herêma Çwang a li başûrê Taylandê germahiya herî zêde 36,5 pile, li girava Mîndanao ya Fîlîpîniyan jî gihîşt 36,2 pileyî. Enstîtuya Meteorolojiyê ya Fînlandiyayê ragihand ku germahî ji bo 14 rojên li pey hev li hin deverên welêt di asta 30 dereceyan de an jî di ser 30 dereceyan de hatiye pîvandin û bi vî rengî cara yekemîn e ku ev yek ji sala 1961'ê dema destpêkirina qeydan û vir ve pêk tê. Bi heman awayî li Swêdê li herêmên cuda germahiya rojê gihişt 30 dereceyan, germahiya şevê jî di 23 dereceyan de hat tomarkirin.

	 

	ŞIKANDINA REKORÊ WÊ BIDOME 

	 

	Li gorî daneyên Servîsa Guhertina Avhewayê ya Copernicusê (C3S), di nava 10 salên dawî de di nava 10 salên herî germ ên rekorê de cih girt. Rêxistina Meteorolojiyê ya Cîhanê û Şîrketa Met Ofîs ê Brîtanyayê dan xuyakirin ku ev germahî wê di salên pêş de jî zêde bibin. Li gorî rapora van saziyan, tê payîn germahiya global di navbera salên 2025-2029'an de bigihêje asta rekorê. Di raporê de tê diyarkirin ku îhtîmalek ji sedî 80 heye ku herî kêm yek ji 5 salên pêşiya me wê bibe sala herî germ a rekorê û her wiha bal tê kişandin ku wê encamên mîna pêla germê, barana zêde, ziwatiya giran, helîna qeşayan, germbûna okyanûsê û bilindbûna asta deryayê veke. Dibe ku ev bûyer encamên hilweşîner ên li ser ekosîstemên global bi xwe re bîne.

	 

	GERMAHÎ BÛ SEDEMA ZIWABÛNÊ 

	 

	Dema ku germahî ji aliyekî ve gelekî bandorê li tenduristiya mirovan dike, li aliyê din ziwabûn, pirsgirêkên avê û şewata daristanan jî yekser an jî neyekser bandor dikin. Ji ber kêmbarîna baranê depo nêzî ziwabûnê dibin, di heman demê de gelek çavkaniyên avê beriya niha ziwa bûne. Li gorî daneyên Rêxistina Hevkarî û Pêşvebirinê ya Aboriyê (OECD) ji Hezîrana 2025'an û pê ve, li gelemperiya cîhanê hejmara herêmên di bin bandora ziwatiyê de ne, di navbera salên 1900-2020'î de bi du qatan zêde bûye. Di raporê de her wiha hate destnîşankirin ku ziwatiya zêde hevsengiya ekosîstemê xera dike û cihêrengiya biyo tehdît dike. Her wiha, li gorî rapora Navenda Lêkolînên Hevpar a Komîsyona Ewropayê (JRC) ku meha Hezîranê bi sernavê Zûhabûna li Ewropayê - Nîsana 2025'an hate weşandin, li Bakur û Rojavayê Ewropayê şert û mercên ziwabûnê yên li ser rêjeya rêjeya ji nişka ve hene û ev yek wê bandorê li çandinî, veguhastina çem û ekosîstemê bike.

	 

	MIRINÊ BI XWE RE TÎNE 

	 

	Analîzên Imperial College London û London School of Hygiene &tropikal Medicine, mirinên bi pêlên germê yên giran ên di navbera 23'ê Hezîranê û 2'ê Tîrmehê de li Ewropayê rû didin, lêkolîn kirin. Dema ku 2 hezar û 300 mirinên girêdayî germê hatin qeydkirin, hat diyarkirin ku ji van mirinan 1500 kes rasterast ji ber guherîna avhewayê ne. Hat ragihandin ku Barselona, Parîs û London jî di nava herêmên xwedî rîsk eke bilind de ne û herî zêde li Mîlanoyê mirinên rû dane hene.

	 

	KARESATÊN XWEZAYΠ

	 

	Dema ku pêlên germê yên li hin deverên cîhanê pirsgirêkên mirin, ziwatî û xwarinê bi xwe re tînin, li herêmên din, lehî, bahoz û şewatên daristanan rûyekî din ê guhertina avhewayê nîşan didin. Herî dawî di 29 'ê Tîrmehê de li pekîn a Çînê ji ber lehiyê 38 kesan jiyana xwe ji dest dabûn. Her wiha, piştî barana çend rojan a li eyaleta Shanxî ya li bakurê Çînê, cesedê bêdawî yê yek ji rêwiyên li mînîbusa ku di 27'ê Tîrmehê de ragihandina xwe winda kiribû, hat dîtin. Ji 13 kesên din ên li mînîbusê hê ti agahî nehatiye girtin. Piştî barana zêde ya ku ji 26'ê Tîrmehê û vir ve Romanya, Polonya, Îtalya û welatên Ewropa Navîn bandor lê kir, lehî rabû û di encamê de herî kêm 3 kesan jiyana xwe ji dest dan û bi sedan kes hatin tehliyekirin. Baranên mûsonê yên ji 26 'ê Hezîranê û vir ve bandorê li Pakîstanê dikin, lehî jî bi xwe re anî. Hejmara qurbaniyên têkildarî baranên mûsonê yên dijwar ên li seranserê welat derket 266'an û di 30 rojên dawî de 633 birîndar bûn. Di lehiya ku 4 'ê Tîrmehê li eyaleta Teksas a DYA'yê pêk hat de 119 kes mirin, hê jî bi sedan kes winda ne.

	 

	Li gorî rapora Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî ya 2024-2025'an a bi navê "Dewleta Mafên Mirovan a Cîhanê" şewatên daristanî yên tomarkirî li Amerîkayê gefê li Amazonê dixwin, di heman demê de bi mîlyonan mirov li Afrîkayê ji cih û warên xwe bûne. Di raporê de hat ragihandin ku derxistina petrolê li Brezîlya, Venezûela û Ekvadorê zêde bûye, di heman demê de bilindbûna asta deryayê li Hondûrasê gefê li jiyana peravê dixwe. Rapor amaje bi wê yekê dike rastî karesatên wek barana zêde, bahoz, şewata daristanan mirin jî zêde bûne.

	 

	EKÎBA LÊKOLÎNÊ DEFORESTATIONA

	 

	Zanîngeha Brîtîsh Colûmbîa (UBC) a li Kanadayê, li ser sedemên karesatên ji ber guhertina avhewayê lêkolîn kir, eşkere kir ku xerabûna daristanan ne tenê gefeke hawirdorê ye, di heman demê de rîskeke cidî ya karesatê ye. Li gorî lêkolînê, eger kêmbûna daristanan bi vê rêjeyê dewam bike, dibe ku frekansa lehiyê 18 qat zêde bibe û ev bandor jî heta 40 salan dewam bike. Rapor nîşan dide ku bandora daristanan di nav xwe de bêhevsengiyên di modelên barînasyonê de, zêdebûna bûyerên zêde yên hewayê, û zêdebûna kêmbûna kêmbûna civakên ber bi jêr ve ye.

	 

	EKO-WÊRAN

	 

	Bêdaristanî, teşwîqên ji bo şîrketên maden û enerjiyê, bikaranîna çavkaniyên avê di pîşesazî û madenê de, zêdebûna fosîl a sotemeniyê û belavkirina gaza serayê ya li atmosferê, tevkariyê li guhertina avhewayê û germbûna global dikin. Kêmbûna daristanan rê li ber wendabûna qadên şînkayî yên karbonê vedike, bilindbûna asta karbonê li atmosferê dibe sedema bilindbûna germahiyê, di heman demê de kêmbûna asta oksîjenê ya okyanûsan û helîna qeşayê hem weke encam hem jî sedema krîza avhewayê derdikeve pêşiya me.

	 

	MA / Tolga Guney