Belgeyek nû derbarê kurdên Ahiskayê de: Geşta Zagurskiy (1872)

  • rojane
  • 09:12 16 Cotmeh 2021
  • |
img

NAVENDA NÛÇEYAN - Di geşta 1872'yan a Ahiskayê ya zimzanzanê rûs L. P. Zagurskiy de, behsa kurdan tê kirin. Di lêkolîna ku Dr. Îsmet Konak û lêkolîner Nîhat Oner kirin de, derbarê smaîlî, cûnûkî û zazayan de hurgiliyên girîng bi ber çavan dikevin. 

Geşta zimannasê rûs Zagurskiyê ya di 1872yan de li Ahiskaya Tîflîsê kiriye, derbarê kurdan de agahînî hêja di xwe de dihewîne. Zagurskiy, di vê geşta xwe de derbarê eşîrên kurdan ên li vira, derbarê baweriya wan û zimanê wan de agahîne girîng parve dike. Di geştê de behsa smaîlî, cûnûkî û zazayan tê kirin. Dr. Îsmet Konak û Nîhat Oner, lêkolîna xwe ya li ser belgeya rûsî bi Ajansa Mezopotamyayê re parve kirin. 
 
KURMANCÎ Û ZAZAKÎ
 
Nîşeyên geşta L. P. Zagurskiy, di sala 1873'yan de di kovara bi navê "Îzvestiya" de hatine weşandin. Zagurskiy, di rêwîtiya xwe de kurdên li Ahiskayê senifandine û pirsiye: "Gelo divê mirov kurdên Ahiskayê daxilî nav kîjan milê gelê kurd bike? Gelo mirov wan daxilî hêla Rojhilatê ya bi zaravayê kurmancî diaxive bike yan jî daxilî hêla Rojavayê ya bi zaravayê zazakî diaxive bike ku ev hêl ji bo zimannasan cihê balkişandinê ye?" Bê guman ev pirs, daneyeke kêrhatî ye ji bo binavkirina dînamîkên kurdî ku bê di dîrokê de çawa hatine binavkirin.
 
MELE YÛSÛF MOZDVEROGLÛ ALÎKARIYA WÎ DIKE
 
Ji ber ku Zagurskiy geşta xwe havînê kiriye, di warê xwegihandina kurdan de zehmetî kişandiye. Ji lew re kurd van çaxan berê xwe didin zozanan. Zimannasê rûs, ji ber vê diçe cem Waliyê Tîflîsê K. Î. Orlovskiy û amîrê mulkî yê uzeydê Ahiskayê M. Î. Nevtonov. Doza alîkariyê li wan dike. Lê yê aliyê wî dike kurdekî ji gundê Çoldayê ye. Mele Ûsiv Modzxêrî ku ji eşîra smaîliyan e, alîkariya Zagurskiy dike. Ji bo smaîliyan em di vî warî de li deriyê lêkolîner û çîrokbêj Ayhan Erkmenê ji eşîra smailiyan dixin. Erkmen, bilêv dike ku eşîra smaîliyan şaxeke eşîra mozdxêrîyan e û kalê wan ê mezin Mele Ûsiv di dawiya sedsala 19'an de koçî gundê Karatavûk ê Qersê kiriye û piştî wextekê jî zarokên wî hatine li Bazarcix a Dîgor a Qersê bi cî bûne û neviyên wî niha li vê derê ne. 
 
SMAÎLÎ Û CÛNÛKÎ
 
Zagurskiy, radigihîne ku kurdên Ahiskayê bi piranî li jora Çemê Kûrayê, li dor Çemê Ûrabelkayê û nêzî Şikefta Vardziyayê dijîn û têkildarî eşîran de jî van agahiyan radigihîne: "Kurdên Ahiskayê dibin du beş: Smaîlî û cûnûkî (A rast cûnkan. Peyva cûnkan, di asasê xwe de pirjimariya peyva cûnkiyê ye). Li Uzeydtê hin eşîrên kurd ên din jî hene. Mesela redkî, giyartûrî, celalî, kurdikî. Lê belê ev kurd bi piranî ji gûberniyaya Êrivanê ji bo şivantiyê hatine van deran. Lewma mirov nikare wan daxilî nav kategoriya şêniyên daîmî yên uyzedê bike." 
 
FERHENGEKE KURDÎ Û RÊZIMAN AMADE KIRIYE
 
Zimannas Zagurskiy, paşê di warê ziman û baweriya kurdan de hin malûmatan ji Mele Ûsiv werdigire. Zagurskiy, radigihîne ku kurdên Ahiskayê henefî ne û ji bo zimanê eşîran jî van malûmatan radigihîne: "Me teqez kir ku smaîlî û cûnûkî, bi kurmancî diaxivin. Smaîlî li gor cûnûkiyan bêtir ev zarava parastine. Cûnûkiyên ku li herêmeke belawela dimînin û dora wan bi komên turkî dorpêçkirî, ev zarava baş neparastine. Zimanê wan ê rojane, bi awayekî leksikolojîk di bin bandora tirkî de maye. Me bi piştgiriya Mele Ûsiv Modzxêrî ferhengeke kurmancî ya biçûk û pirtûkeke biçûk a rêzimanê amade kir. Em bi vî awayî leqayî formên zimên ên di tekstên Peter Lerchî de tune ne hatin. Li gor agahiyên ku me wergirtin, eşîra ku bi awayekî xwerû bi kurmancî diaxive, eşîra redkiyê ye ku li quntarên Çiyayê Agiriyê dijî. Zimanê redkiyan pir kêm di bin bandora tirkî û kurdî de maye. Her wiha li gor malûmatên li ber destê me, di nav sînorên rûsyayê de kurdên bi zazakî diaxivin tune ne." 
 
KURDÊN AHISKAYÊ DI 1944'AN DE HATIN SIRGÛNKIRIN
 
Kurdên Ahiskayê ku qismek wan koçî sînorên Osmaniyan kirin û qismek wan jî li hêla Rûsyayê man, di 1944'an de hatin sirgûnkirin. Di 14'ê Mijdara 1944'an de rêvebiriya Sovyetê piraniya kurd, tirk û hemşîniyên li bajarên Ahiska, Ahilkelek, Aspînza, Adîgun û Bogdanovkayê diman (tê texmînkirin ku 86 hezar kes bûne) sirgûnî Qazaxîstan, Qirgizîstan û Ozbekîstanê kirine. Smaîlî jî di nav van kurdan de bûne. Di vî warî de Ayhan Erkmen, van malûmatan radigihîne: "Piraniya kurdên li Ahiskayê di dema Stalîn de sirgûnî bajaroka Issik a Almataya Qazaxîstanê hatin kirin. Li vira, li dor gundê Karaseyê dimînin. Heya çend sal berê jî yek ji rûspiyên gund Mele Rizgo bû. Ew bi xwe neviyê Mele Alî ye. Yanî piştî ku Mele Ûsiv ji Çoldayê derket, meletî ji biraziyê xwe Alî re hişt." 
 
Çavkanî: Izvestiya Kavkazskogo Otdela Imperatorskogo Russkogo Geograficheskogo Obshchestva, Tom II, Tipografiya Gruzinskogo Izdatels'kogo Tovarishchestva, Tiflis 1894. s. 52-63. 
 
MA / Dîcle Muftuoglû

Sernavên din

18:09 Ji namzetêN DEM Partiyê banga ewlehiya hilbijartinê
16:56 Leyla Zana: Şirnex berxwedan e em ê nedin tu kesî
16:43 Nobeta Edaletê: Heke Abdullah Ocalan azad nebe, tu kes azad nîn e
16:28 'Li ser sindoqê em koçberî, hilweşîn û girtiyên nexweş ji bîr nekin’
16:25 Ji Meclisa Ciwanan a DEM Partiyê vîdeoyeke nû
16:15 Bakirhan ê li Wanê axivî: Muxatabê pirsgirêka kurd birêz Ocalan e
16:06 Bayindir: Ev hilbijartin referandûma gelê kurd e
15:40 Qeyûm kurê serokê AKP’î ji bo kar xist şaredariyê
15:38 Hilbijêrên bitevger ji Îzmîrê bi rê ketin: Em diçin ku rekorê bidest bixin
15:24 Li Girtîgeha Tokatê qeydên deng û dîmen ên odeyên parêzer û cihê hevdîtinê tên girtin
14:58 Perava Yenîkapiyê ku ji bo dengdayînê ketin rê, veguherî termînala otobusan
14:21 DEM Partî dê hilbijartinan ji 2 navendan bişopîne
14:16 Şandeya navneteweyî li Amedê ye: Em ê hilbijartinan bişopînin û raporê amade bikin
14:05 Li Îdirê ji bo leşker û polîsên veguhestî dibistan hatin girtin
14:04 Hatîmogûllari: Di 31’ê Adarê de em mohra xwe li bin dara DEM Pratiyê bixin
13:39 Rewşa Kadîr Înanir baştir dibe
13:32 Platforma Ked û Demokrasiyê ya Amedê: Divê her kes xwedî li sindoqan derkeve
13:28 Mitînga Wanê bi tevlibûna deh hezaran dest pê kir
13:16 DEM Partiyê ji bo Edeneyê daxuyanî da: Em amade ne û dê bi ser kevin
13:02 Ji Muglayê hilbijêrên bitevger derketin rê: Em ji bo serkeftinê diçin
12:53 AKP dixwaze li Cizîrê pereyan belav bike: Pereyan bigirin dengê xwe nedin!
12:52 Biryara qedexeyê ya ji bo konsera NÇM’ê hate betalkirin
12:50 Leyla Zana çû serdana Orhan Dogan
12:39 Debe yê jin neçarî fihûşê dikirin ji AKP’ê bû namzet
12:29 Şandeya Amerîkayê dê bi Kalin, Guler û Akar re hevdîtinê bike
12:01 Artêşa Îsraîlê li Helebê xist
11:36 Malbatan ji bo hevdîtina li Îmraliyê serlêdan kirin
11:12 Xebatên hilbijartinê yên li Rihayê heta danê paşîvê domiyan
11:12 Li Yewnanîstanê erdhej çêbû
10:54 Nameya girtî 4 sal şûnde gihişt ber destê rojnameger Aykol
10:34 Hunermend: Em ji bo DEM Partiyê biçin ser sindoqan
10:21 Dîroka hilbijartinên şaredariyan a Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê diyar bû
10:20 Li Mûgla û Dîlokê du jin hatin qetilkirin
10:19 Li Gîresûnê li wargeha KYK’ê asansor kete xwarê
09:57 Keça Dayika Taybet: Raya xwe nedin kujerên dayika min
09:56 Bijîşk Gul: Di warê tibê de ne rast e ku Abdullah Ocalan di girtîgehê de bê girtin
09:51 Li Dîlovasiyê çavên ciwanan li hilbijartinê ye: Çima bila nebe bihar?
09:28 Greva birçîbûnê di roja 124’an de berdewam dike
09:27 157 rojin tu agahî ji rojnameger Silêman Ehmed nayên girtin
09:21 Parêzerê Yildiz: Pereşandina ji girtiyan re sûc nîne
09:19 Sedema cezayê ji ber konteynerên li goristanê: Goristana rêxistinê
09:18 DEM Partiyê ji bo 3 hezar û 968 sindoqên Amedê muşahid peywirdar kirine
09:18 Çima her dengek girîng e?
09:03 Dadgehê beyanên Akbiyik esas negirtin
09:02 Ji bo mitînga Misircê bang kirin: Werin em serkeftina 31’ê adarê di 30’yê adarê de pîroz bikin
09:01 ROJEVA 29'Ê ADARA 2024'AN
28/03/2024
20:56 Jinên endamê DEM Partiyê û parêzer çûn serdana Emîne Şenyaşarê
20:01 Li Girtîgeha Bakirkoyê êrişî girtiyan hat kirin
17:26 DEM Partiyê lez da xebatên hilbijartinê
17:09 Zanayê bang li gelê Bedlîsê kir: Xwedî li sindoqên xwe derkevin
17:07 DEM Partî: Em Namzetê xwe yê Antalyayê venakişînin, deng ji DEM’ê re ne
17:00 Hatîmogûllari: Li şûna hûn ji bo şer derî bi derî bigerin, ji bo aştiyê li deriyê Îmraliyê bixin
16:45 Ji Nobeta Edaletê banga ‘Deriyên Îmraliyê vekin’ hate kirin
16:24 Temellî li Colemêrgê got: Dê îradeya we vê îktîdara faşîst hilweşîne
16:24 Girtina Hatîce Yildizê li ber Girtîgeha Bakirkoyê hate şermezarkirin
16:09 Heta ku bi Roboskê re hevrû nebin demokrasî ne pêkan e
16:08 'Em ê şaredariya Sêrtê ji qeyûmên dagirker rizgar bikin'
15:56 Eşira Meleyî piştgiriya xwe ya ji bo DEM Partiyê eşkere kir
15:45 Ji bo komkujiyên di meha adarê de banga hevrûbûnê hat kirin
15:36 Qeyûmê Êlihê ji bo namzetê AKP’ê bi 53 milyonan qolî amadekirin
15:29 Nivîskarê pontus Haralambîdîs wefat kir
15:28 Bakirhan: Gel dê xwedî li vîn û rûmeta xwe derkeve
15:06 Girtiyên siyasî ji 4 partî û Serokatiya Meclisê re name şandin
15:06 Li Amedê 15 xwendekarên paqijî pê dane kirin bi jehrê ketin
14:26 Dibistan di 1’ê nîsanê de dikevin betlaneyê
14:21 Bayindir li Bazîdê bang kir: Em di 1’ê nîsanê de serkeftina xwe pîroz bikin
13:55 Koordînasyona Şopandina Greva Birçîbûnê: Divê daxwazên girtiyan bên bicihanîn
13:44 Li Mûşê walî, qeymeqam û fermandar ji AKP'ê re xebata hilbijartinê dikin
12:58 DEM Partiyê li 3 navendan mitîng li dar xistin
12:37 Li Kutahya û Stenbolê û tundiya mêr
12:26 OHD’ê serî wezaretan da: Bila pêkanînên dibin sedema binpêkirina mafê tenduristiyê bi dawî bibin
11:53 Rapora cîsmên teqîyayî: Malbata Dayan hat mexdûrkirin
11:52 Parêzerên Abdullah Ocalan ji bo hevdîtinê dîsa serlêdan kirin
11:25 Ertak: Em ê li Şirnexê bi ruhê 2004’an biçin ser sindoqan
11:19 Bi hinceta îşareta serkeftinê peywîra wî ya hilbijartinê betal bû
11:02 Karkerên Agrobayê destkeftiya xwe ya ewil bi dest xist
10:57 Tiştên ku ji kantînê bi pereyên xwe kirîne hatine desteserkirin
10:33 Ji bo piştgiriya bi DEM Partiyê re li Şemrexê meş hat lidarxistin
10:22 Parêzerê Abdullah Ocalan: CPT ji saziyeke ku baweriyê dide derketî ye
09:43 DEM Partî ji bo Cîhanbeyliyê serferber bûye
09:07 Ebex wê hesabê 2019'an bipirse: Em ê bi DEM Partiyê re xwe bi rê ve bibin
09:06 DEM dê li Xinûsê bibe warê çareseriyê
09:05 Greva birçîbûnê ya bi daxwaza azadiya Abdullah Ocalan di roja 123’yan de didome
09:04 Ji rojnameger Silêman Ehmed 156 roj nin agahî nayên girtin
09:03 Wêranşar li gel DEM Partiyê ye
09:02 Li dijî hilbijêrên sixte hilbijêrên livdar: Bi hezaran kesî serî li DEM Partiyê dan
09:01 Xizmên girtiyan: Hûn pêdiviyên wan pêşwazî bikin em jî dê pereyan neşînin!
09:00 ROJEVA 28’Ê ADARA 2024’AN
08:50 Li Girtîgeha Tîpa T a Xelatê êrişa provakatîf
08:49 Qesra Spî hewl dide Îsrarîlê ji bo hevdîtinan qaneh bike
27/03/2024
23:30 Li Agiriyê ciwanan bal kişand ser tecrîdê
21:53 Gergerlîoglû: Tu hêz nikare dengê 'Berxwedan jiyan e' bibire
21:49 Namzetên Mêrdînê li qadê ne: Em ê bi rêjeyeke zêde bi ser bikevin
21:37 Li Îzmîrê kuştina jinan hat şermezarkirin
20:35 Ji ber keyatiyê bi hev ketin: 4 jê giran 8 kes birîndar bûn
20:24 Polîsan nehişt EMEP'î biçin cem Emîne Şenyaşarê
19:54 Li Stenbolê gelek kes hatin binçavkirin
17:20 Turkdogan serdana TÎHV û ÎHD’ê kir
17:06 Zana çû serdana Nobeta Edaletê: Heke ne ji têkoşîna dayikan bûya dê zimanê me tune bûbûya
17:05 Hatîmogûllari: Me xwe bi hezaran kesan li qadê îspat kir