Karadeniz'in binlerce yıllık dayanışma geleneği: Kalandar

img
TRABZON - Doğu Karadeniz’de geçmişi 3 bin yıla dayanan “Kalandar” geleneği, binlerce yıl dayanışma geleneği olarak varlığını korudu. Bölgede yaşayan yurttaşlar, geleneğin sürdürülmesini istedi. 
 
Doğu Karadeniz’de, Rumi takvime göre yeni yılın ilk ayının adı olan “Kalandar” 13 Ocak'ı 14 Ocak'a bağlayan gece yapılan kutlamalarla karşılanıyor. Bölgede Müslümanlık ve Hristiyanlıktan çok daha önce kutlanan “Kalandar”, antik çağlardan günümüze kadar ulaşan nadir geleneklerden biri. Günümüzde de Trabzon ve Gümüşhane'de varlığını korumaya devam eden “Kalandar”, Rum geleneği olarak bu kentlerden göçmek zorunda kalanlar tarafından Yunanistan, Gürcistan, Ermenistan ve Ukrayna gibi ülkelerde de sürdürülüyor. 
 
“Kalandar” gecesinin en önemli ritüeli ise, geleneksel halk tiyatrosunun en eski biçimi olan Momoyeros gösterimi. Bu gösterimde, Momoyeron, damat, gelin ve ayı temel karakterler olurken, oyuna Bizans döneminde kral ve şeytan, Osmanlı döneminde ise kadı karakterleri dahil edildi. Özellikle Roma döneminde pagan inancı olduğu gerekçesiyle baskı gören “Kalandar” kutlamaları, o dönem yasaklanmasına rağmen binlerce yıldır varlığını korumaya devam etti. 
 
DAYANIŞMA GELENEĞİ
 
“Kalandar” gecesinde yapılan ritüeller, klasik bir yeni yıl kutlamasının ötesinde bir dayanışma örneği sunuyor. Gruplar halinde yapılan ev gezmelerinde oynanan oyunlardan sonra evin kapısına bir çanta asılır ve bu çantaya ev sahibi tarafından yiyecek doldurulur. Geçmişte grup, akşama kadar temsillerini oynar, horon çeker, tereyağı, peynir, bulgur, çörek, kavurma ve para toplar, daha sonra da bunları açık attırma ve piyango yoluyla satıp, elde edilen para ise okul ve kiliseye verilirdi. 
 
Özellikle ayın 13'üncü gününde varlıklı kişilerin evleri dolaşılır, onlardan alınan yiyecek ve yakacaklarla kış ayı geçirilir. Bu geleneğe "çanta atmak" ya da “ev gezmesi" adı verilir. Böylece zorlu kış koşullarında komşular arasındaki dayanışma güçlendirilir. 
 
EN ÖNEMLİ RİTÜEL MOMOYEROS
 
Trabzon’un Tonya ilçesinde büyüyen eğitimci ve yazar Gültekin Yücesan, Karadeniz coğrafyasında farklı halkların yaşadığını ve bu halkların kültürlerini sürdürdüğünü belirtti. Bu geleneklerden biri olan “Kalandar”ın Rumi takvime göre yılbaşı etkinliği olduğunu vurgulayan Yücesan, "7 kişiden oluşan ve koncolos adı verilen oyuncuların oynadığı Momoyeroslar, gecenin en önemli etkinliği. Koncoloslara kemençeci de müziğiyle eşlik eder. Koncoloslar kadın kılığına girerek, yüzlerini tanınmayacak şekilde boyarlar. Bununla yılda bir kere bile olsa cinsiyet ayrımının ortadan kaldırıldığı düşünülür. Momoyer rolünü üstlenen kişi yöredeki hayvanları simgeleyen ayı, geyik, domuz gibi hayvanlardan birinin maskesini takar. Köyün tüm evlerini tek tek gezer ve gündemdeki olayları ya da geçmişten aktarılanları tiyatro olarak sergiler. Oyunlar sergilendikten sonra çanta atma oyunu ile etkinlik biter. Çantalara koyulan fındık, ceviz, mandalina, armut, fırınlanmış hurma gibi yiyecekler eğlencenin bitiminde tüm oyunculara paylaştırılır. ‘Kalandar’ akşamı yine insanlar mısır ve tatlı kabaktan manat adı verilen yiyeceği pişirir, bunlarda birlikte yenilir. ‘Kalandar’ birlik olma, paylaşma ve dayanışmadır" diye belirtti. 
 
GEÇMİŞE GÖNDERME
 
Momoyeros oyunlarını anlatan Yücesan, "Oyunlarından birisi ölme dirilme sahnesidir. Horon sırasında koncoloslardan birisi yere düşerek ölü taklidi yapar. Doktor belindeki şişeden ilaç vererek onu hayata döndürür. Hayata dönen kişi yeniden horona girer. Diğer oyun ters yönde namaz kıldırmadır. Bu güldürünün anlamı, yöre halkının sonradan Müslüman olduklarına yapılan bir göndermedir. Yine kalabalık bir grup, köyde ev ev dolaşır, un, tuz ve yağ toplar, bunlarla çok tuzlu çörek yapılır. Bunu yiyen gençlerin rüyalarında evleneceği kişiyi göreceğine inanılır. ‘Kalandar’ akşamı yine insanlar mısır ve tatlı kabaktan manat adı verilen yiyeceği pişirir. ‘Kalandar’ ayının ilk 12 gününde görülen hava durumunun yılın 12 ayında da yaşanacağına inanılır. Örneğin; ‘Kalandar’ın dördüncü günü yağışlıysa Rumi takvimin dördüncü ayı olan April ayının yağışlı geçeceği inanılır. Yine ‘Kalandar’ın ilk günü eve gelen ilk kişiye göre yılın iyi ya da kötü geçeceği düşünülür" ifadelerini kullandı. 
 
'TEKTİPLEŞME HOŞGÖRÜYÜ YOK ETTİ'
 
Halkın kültürel geçmişini oluşturan bu geleneğe son yıllarda ilgisiz kalındığını söyleyen Yücesan, son dönemde Maçka Belediyesi'nin kutlama yapmaya başladığını belirtti. Livara köyünde yapılan kutlamalara Yunanistan'dan da insanların geldiğini ifade eden Yücasan, şunları belirtti: "Bu geleneklere önem veren bir Kültür Bakanlığı olsa daha görünür olması sağlanabilir. Toplumun bu kültürle buluşması sağlanır. Tonya ve Çaykara'da da sadece çanta atma devam ediyor. Diğer oyunlar genellikle oynanmıyor. Bu kültürün gelecek kuşaklara da aktarılması lazım. Toplumsal hafızadır ve bu hafızanın korunması gerekiyor. Rumların buradan ayrılırken, kültürel olarak buradaki topluma kattığı değerlerde götürüldü. Mesela Rumlar demircilik yapıyorsa, onlar gittikten sonra demircilikle ilgili terimler, türküler de gidiyor, adları unutuluyor. Tek tipleşince toplumdaki hoşgörü ortadan kayboluyor. Farklı inançların bir arada yaşamında zorunlu diyalog halini doğuruyor ve bu yaşamı daha anlamlı kılıyordu. Kültürlerin yaşatılması günümüz toplumunda olmayan bu dayanışmanın tekrar canlanması açısından da önemlidir." 
 
BİRLİK, DAYANIŞMA KÜLTÜRÜ
 
Tonyalı ilçesinden olan Orhan Yılmaz (74) ise, “Kalandar”ın Rum geleneği olarak halen devam ettirilmeye çalışıldığını vurguladı. Kutlamaların eskisi gibi yapılamadığına değinen Yılmaz, "Yeni yıla girerken, iyi niyet ve dileklerle girmek gerekiyor. İlk olarak o gece özellikle zengin olanların evine giderler, torbalarını evin içine atarlar. Eskiden Karadeniz bölgesinde her evin kapısında fırın olurdu. Fırınlarda kurutulan meyveler, un, bulgur, mısır gibi şeyler torbaya koyarlardı. Gelenek zamanla taze meyveye döndü. Bazen de şaka olsun diye evin kedisi koyulurdu. Annem 98 yaşında o da anlatıyordu. Yılın ilk günü evin kapısı herkese açılmazdı. Uğurlu gelsin diye ya küçük çocuklara ya da uğurlu olduğuna inanılan kişilere açılırdı. O sene işler iyi gitmezse eve ilk giren kişiye sitem edilirdi. O zaman ki ‘Kalandar’lar böyleydi. Toplanan yiyecekler de eğlence yapılarak hep beraber yenilirdi" diye belirtti. 
'O GÜNLERİ ÖZLÜYORUZ'
 
Kutlamalar için bölgeye zaman zaman Yunanistan'dan da Rumların geldiğini söyleyen Yılmaz, şöyle devam etti: "Onlarla konuştuğumuzda 'Kültür toprağındır. Gittiğimiz yere bunları götürdük ama yaşatamadık' dediler. Kültürün yaşaması toprağa bağlıdır. Bu topraklar, horon ve ‘Kalandar’ı bugüne kadar yaşattı. Ama bundan sonra da yaşaması gerekiyor. Bu gelenek köylerde kaldı. Oralarda da zaman zaman yapılıyor ama devamlılığı olmuyor. Göçlerle birlikte köylerde de kimse kalmadı. Artık kimse tenezzül etmiyor. Ama eskiden toplananları yemesi bile bir şenlikti, daha tatlıydı. Bir dönem de 'Hristiyan geleneğidir' diye olumsuz bakanlar oldu. Ama kutlama yapıldığı zaman onların da hoşuna gidiyordu. O günleri özlüyoruz, evime gelinsin, oyunlar oynansın isterim."
 
MA / Tolga Güney

Diğer başlıklar

01/07/2025
23:31 MİT Başkanı İbrahim Kalın Hewlêr'i ziyaret etti
23:23 'Jin, jiyan, azadî' diyen yönetmen yeniden gözaltında
23:07 Tetwan'da binler festival konserinde buluştu
22:48 Gözaltına alınan 23 öğretmen serbest bırakıldı
22:15 Amed, Agirî ve Êlih'te halk buluşmaları: Devlet şeffaf davranmalı, adım atmalı
21:43 Çiğdem Doğu: Kürt halkı kendi kendini yönetmeli
Ayten Dêrsim: Her mahallenin komünü olmalı
21:34 Emekçiler 'Kayıma karşı ne yapmalı' sorusunu tartıştı
20:52 Torun: Meclis sürecin yasal düzenlemelerini bir an önce hayata geçirsin
20:28 Mêrdîn'de Demokratik Toplum bulaşmalarının startı verildi
20:17 Kadınlar, kadın katliamlarına karşı yürüdü
20:00 Hindistan'da fabrikasında patlama: En az 36 işçi yaşamını yitirdi
19:55 Orman yangıları nedeniyle 50 binden fazla kişi tahliye edildi
19:41 Amed'de bir kadın katledildi
19:26 KESK İzmir Şubeler Platformu'ndan gözaltı protestosu
19:13 Bakırhan, Avrupa'dan gelen heyetle bir araya geldi
18:45 İHD: Yangına müdahaledeki gecikme yaşamı tehdit ediyor
18:29 Seferihisar'da yangın: Başkandan yardım çağrısı
18:12 Kayyım protestolarında 5 tahliye
17:53 Özel'den 'Leman' açıklaması: Saygısızlığa da linçe de izin vermem
17:35 Sekasur'da başlatılan çadır nöbeti devam ediyor
17:21 Öğretmenler yürüyüşünde 23 gözaltı
17:05 HDK'den Leman açıklaması: İfade özgürlüğünü savunacağız
16:49 Erdoğan: Mizah kisvesiyle yapılan açık bir kışkırtmadır
16:24 Reşat Aşan ilk duruşmada tahliye edildi
16:24 Petrolün içme suyuna karıştığı köyde inceleme yapıldı
16:23 İzmir’deki gözaltılara tepki
16:18 DEM Parti komisyon taslağını Kurtulmuş’a sundu
16:14 İzmir'de 10 bin hektar alan yandı
15:45 İran’da altı ayda 424 kişi idam edildi
15:21 DEM Parti’nin komisyon için sunacağı taslağın detayları
15:06 Beyoğlu’nda provakatif buluşma
15:01 İHD Ankara Gençlik Komisyonu kuruldu
14:47 CHP kurultayı davasında ‘görevsizlik’ kararı kaldırıldı
14:45 Tarım Orkam-Sen TİS taleplerini açıkladı
14:37 Emekliler TÜİK’e yürüdü: Artık yeter
14:33 Nimet Tanrıkulu’nun davası eksik hususlar gerekçesiyle ertelendi
14:20 Tülay Hatimoğulları’ndan TESK’e ziyaret
14:18 Avrupa’dan gelen heyetten DEM Parti'ye ziyaret
14:01 IFJ: Hong Kong’da basın özgürlüğündeki sorunlar sürüyor
13:54 Dumlu Cezaevi'ndeki tutsaklara soruşturma
13:52 Leman dergisine erişim engeli
13:48 Leman dergisi çalışanlarının emniyetteki ifadeleri tamamlandı
13:47 Gemlik’te 3.0 şiddetinde üçüncü deprem
13:41 Barış ve Demokratik Toplum Süreci’nde kritik hafta
13:24 İran: ABD güvence vermezse müzakere yok
13:21 İstanbul'un enflasyonu belli oldu
13:17 Erxenî’de şüpheli ölüm
13:11 Gemlik'te 4.2 büyüklüğünde deprem
13:08 İmamoğlu: Bu ülke kumpaslarla uyanmak zorunda değil
13:08 31 yılın ardından ‘Herne Pêş’ marşıyla karşılandı
13:06 DAD'tan Madımak açıklaması: Hakikatleri Araştırma Komisyonu kurulsun
12:50 Bakırhan: Komisyon kurulsun, demokratikleşme adımları atılsın
12:30 Avrupa’dan gelen heyetten Öcalan ile görüşmek için dilekçe
12:20 Bakan Yumaklı’dan yangınlara dair açıklama
12:04 Gemlik'te deprem
11:28 Bahçeli LeMan Dergisi’ni hedef aldı
11:19 Hatay’da yangın yayılıyor: 27 uçak, 105 helikopter nerede?
11:18 AB’nin dönem başkanlığı Danimarka'ya geçti
11:17 Elkê'de 3 bölgeye girişlere yasak
11:17 DEM Parti: Muhalefeti bastırmaya yönelik her yaklaşımın karşısındayız
10:58 Fotoğraf yarışmasında dereceye girenlerin ödülleri verilmedi
10:53 ABD, Suriye’ye yönelik yaptırımları kaldırdı
10:52 Beyoğlu'nda gösteri ve yürüyüşler bir gün yasak
10:51 İstanbul'un 24 ilçesinde 8 saatlik elektrik kesintisi
10:49 Türkdoğan: Komisyon kurulursa siyasi ve hukuki zeminin önü açılacak
10:34 IHRNGO: Yeni yasa casusluk suçlamalarıyla idam riskini arttırıyor
10:13 Manisa'nın 3 ilçesinde orman yangını
09:40 İzmir'deki orman yangını 3'üncü gününde
09:25 Bayındır: Küresel gelişmeler Ulusal Kongre'yi zorunlu kılıyor
09:22 Gimgim’de kadınlar kültür, doğa ve özgürlük için buluştu
09:13 Feride Eralp: Kadınların özgür olduğu bir barış için çalışalım
09:12 Antakya'da yangın sürüyor
09:11 Tutsakların turşusuna 'stok' gerekçesiyle el konuldu
09:10 Hesandîn'de ÇED'siz faaliyet: Geri dönüşü zor tahribat uyarısı
09:08 Fatma Bostan Ünsal: Söylem dışında siyasi ve hukuki adımlar atılmalı
09:07 Riha'da çocuğa tecavüz davasının duruşması görülecek
09:06 Baro başkanları: TBB yasa izleme ve gözlem heyetleri kurmalı
09:05 Rozerin Çukur’un ailesinden AYM’ye tepki: Adaleti bulamadık
09:05 Seferi Yılmaz: Savaş rantçılarına karşı herkes barış için çalışmalı
09:02 Yazar Taç: Sürece sıkı sıkıya tutunalım
09:00 01 TEMMUZ 2025 GÜNDEMİ
07:45 İzmir'de CHP'lilere operasyon: Tunç Soyer gözaltına alındı
00:23 Tetwan festivali: Biz kadınlar sürece hazırız
30/06/2025
23:56 LeMan'ın Beyoğlu'ndaki binasına saldırı
23:43 LeMan: Sürülen lekeyi kabul etmiyoruz
23:23 Amed’de Demokatik Toplum Buluşmaları: Daha çok örgütlenmeliyiz
22:36 Agirî’de Demokratik Toplum Bulaşmaları sürüyor
22:29 Trump, Suriye'ye yaptırımların hafifletilmesine ilişkin kararname imzalayacak
22:23 Leman dergisine 'karikatür' soruşturması
22:18 Hasta tutsak Ayık için çağrı: Sağlık hakkına erişimi sağlansın
22:07 Kadın festivali Xecê ve Beser Şahin konseriyle sona erdi
21:39 ‘Nemrut Krater Gölü ve Kalderası tehdit altında’
21:36 Riha’da gerçekleştirilecek 250 halk buluşmasının startı verildi
21:31 Leyla Dolaş'ı katleden fail tutuklandı
21:26 Tülay Hatimoğulları'ndan Hatay'daki yangın için çağrı: Halk, kaderine terk edilmesin
21:16 Kadınlar uyuşturucuya karşı yürüdü
21:10 Aydın ve sanatçılar barışı konuştu: Herkes süreci sahiplenmeli
20:50 Erdoğan: Son hadiseler sürecin stratejik bir adım olduğunu teyit etmiştir
20:17 Antakya'da yangın sürüyor: 500 kişi tahliye edildi
19:53 Colemêrg'te 4.4 büyüklüğünde deprem
19:33 Mêrdîn'de Zeynep Kınacı ve Sema Yüce anması
19:00 DEM Parti Amed Gençlik Meclisi'nden çalıştaya davet
18:56 Barış Anneleri’nden TUAY-DER’e ziyaret: Barışa çok yakınız
18:51 Petrol içme suyuna karıştı, kadınlar valiliğin önünde toplandı
18:30 İstanbul'da 3 kişi tutuklandı
17:57 AFAD: Yangın mağdurlarına 162 bin lira destek verilecek
17:36 İstanbul için kuvvetli rüzgar uyarısı
17:32 Türk-İş: Açlık sınırı 26 bin 115 lira
17:29 Şirnex’te 'İklim ve Kıyı Kanunu’na tepki
17:07 Almanya'da enflasyon yüzde 2'ye düştü
16:32 Amed Ekoloji Meclisi'nden bildirge: Komünlerle doğayı savunalım
16:29 Temelli: Hukuki altyapı ve güvence sağlanmalı
16:20 Emekliler için araştırma önergesi
15:47 Kadınlar 'Jineoloji Atölyesi'nde bir araya geldi
15:38 Barışa İhtiyacım Var Kadın İnisiyatifi 8 Temmuz’da Ankara’ya çağırıyor
14:50 Bodrum'da yangın
14:40 Şirin Ebadi: Evin Cezaevi’nde tutsaklara yönelik işkence arttı
14:17 2 kişinin hayatını kaybettiği olayda barış sağlandı
14:06 Kadın festivali ikinci gününde
14:03 'Hayata Dönüş Operasyonu' davasında karar çıkmadı
14:01 Barolardan 'zeytinlik yasasına' karşı mücadele çağrısı
14:00 Berivan Araz'ın taziyesine kitlesel ziyaret
13:58 Özgür Özel'den Saraçhane çağrısı
13:56 Kadın tutsaklara ‘Newroz kutlaması’ cezası
13:43 Kerim Boran cezaevinden çıktı
13:24 Antakya'da yangın yerleşim yerine ulaştı
12:48 CHP’den ilk açıklama: Partimizi teslim etmeyiz
12:00 CHP'nin kurultay davasında ‘görevsizlik kararına itiraz’ süreci beklenecek
11:37 Semsûr'da bir kadın katledildi
11:32 TÜİK’e göre işsiz sayısı 2 milyon 972 bin
11:30 DEM Parti ‘ara zam’ talebiyle İstanbul’da sahaya indi
11:21 Anneler: Birlik sağlanmalı
10:00 Abdullah Öcalan ile görüşmek isteyen isimler Türkiye'ye geliyor
09:53 Xêro Abbas: Sanatçılar sürece omuz vermeli
09:32 De Conca: Çözüm Öcalan’ın manifestolarında
09:30 3 kentte yangınlar kontrol altına alındı
09:03 DEM Parti İstanbul eşbaşkanı: Süreci demokratik zemine çekme görevi bize düşüyor
09:02 Şiddet uygulayıp tehdit ettiler: Burası Guantanamo
09:02 Mersin’deki sivil toplum örgütlerinden iktidara 'adım at' çağrısı
09:01 İstanbul Sözleşmesi’nin feshinin üzerinden 4 yıl geçti: Vazgeçmeyeceğiz
09:00 30 HAZİRAN 2025 GÜNDEMİ
08:55 İzmir'de yangınlar 2'nci gününde: 10 mahalle boşaltıldı
08:16 Hasta tutsak Boran'ın cezası kaldırıldı
08:03 Omerya'daki yangın kontrol altına alındı
00:15 Tozan Alkan, Alevi deyişlerinden oluşan yeni bir albüm hazırladı
29/06/2025
23:47 Türkiye, Kurojaro ve Metina'yı bombaladı
23:24 Erdîş’teki şenlik alanından Abdullah Öcalan’a selam
23:08 İzmir ve Manisa'da yangın: 1 tutuklama 1 gözaltı
22:13 Özgür Özel'den kurultay davasına ilişkin açıklama
22:03 İstanbul’da halk buluşmalarına yoğun katılım