Tirsa desthilatan mafên bingehîn ên gelan e: Zimanê dayikê

  • rojane
  • 11:23 13 Hezîran 2025
  • |
img

ÎZMÎR - Di vê pêvajoya ku aştî û çareserî tê axaftin de yek ji mijarên herî zêde der dikeve pêş, perwerdehiya bi zimanê dayikê ye. Li Tirkiyeyê ev maf wek “xetereya hebûnê" tê dîtin, lêbelê mînakên li cîhanê nîşan didin ku ev tirs vala ye.

 
Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan, bi “Banga Aştî û Civaka Demokratîk” û PKK’ê bi biryara “xwefesixkirinê” ve ji bo çareseriya pirsgirêka Kurd, demokratîkbûna welat deriyê serdemeke nû vekir. Mercên ku tê de çareserî û aştî tê axaftin, yek ji daxwazên herî mezi perwedehiya bi zimanê dayikê ye.
 
Komel û rêxistinên ku ji bo xurtkirin û hebûna Kurdî dixebitin ji bo daxwaza perwerdehiya bi zimanê dayikê li qadan heman daxwazên xwe dubare dikin. Di çalakî û xebatan de daxwaza fermiyeta Kurdî û perwerdehiya bi Kurdî tê xwestin. Komeleyên ziman, hişyar dikin ku ger tevdîrên zagonî neyê girtin dê hinek zarava piştî wextekî bên jibîrkirin. 
 
ZIMANÊN DI BIN XETEREYÊ DE  
 
Lêkolînên ku bûne jî hişyariya komeleyan piştrast dikin. Li gorî Rêxistina Çand Zanistî û Perwerdehiyê (UNESCO) ya Miletên Yekbûyî (BM), li seranserê cîhanê bi 7 hezar zimanan tê axaftin. Hebûna 2 hezar û 500 ji wan hebûna wan di bin xetereyê de ye. Li gorî Li gorî Atlasa UNESCO ya Zimanên Şênber ên dibin Xetereyê de li Tirkiyeyê 18 ziman di bin xetereyê de ne. Zaravayê Kirmanckî yê Kurdî di nava lîsteyê de ye. Her wiha zimanên Gagavûzî, Ladîno, Suryanî, Abaza, Hemşînce û Lazî di nava van zimanan de ne.  
 
HELWESTA PARTIYÊN SIYASÎ ÇI YE?
 
Partiya Wekhevî û Demokrasiyê ya Gelan (DEM Partî), li her derê pêwîstiya zagonî ji bo Kurdî û zimanên dîtir ên li Tirkiyeyê tîne ziman. Guhertinek ji bo vê daxwazê  di CHPê de jî tê dîtin, ku heta niha ti gav neavêtiye û di tevahiya dîroka Komarê de ev daxwaz paşguh kiriye.
 
Hevserokê Giştî yê CHP'ê Ozgur Ozel di rojên bihûrî de wiha got: “Ez tu car ne li dijî axaftina li ser perwerdehiya bi zimanê dayikê bûm. Helwesta rast ew e ku meriv kesî înkar û biçûk nebîne. Girîng e ku çand, huner û zanist bi wî zimanî ve bê kirin. Ji boz zimanê Erebî jî heman pirsgirêk heye. Li Tirkiyeyê 6 mîlyon welatiyên me yên Ereb dijîn. Cihê kêfî de li ser pirsgirêka penaberan hewlên krîmînalîzekira Erebî tê kirin.”
 
Rayadarên AKP’ê ya ku ji sala 2002 vir ve desthilat e û tenê ji bo “dersen hilbijarî” gav avêtine, vê daxwazê paştguh dikin. Helwesta dawî ya MHP’ê, ku li dijî perwerdehiya bi zimanên derveyî Tirkî ye cihê meraqê ye. Rayedarên MHP’ê hîn di derbarê vê mijarê de tu daxuyanî nedane.
 
Pêkhateyên DEM Partiyê û partiyên sosyalîst, li her qadê daxwaza xwe bi dengen bilind diparêzin.
 
POÎTÎKAYA NEGUHÊRBAR: BIŞAFTIN
 
Daxwaza perwerdehiya bi zimanê dayikê, ku ji aliyê beşek mezin a civakê ve tê parastin û mafekî bingehîn ê mirovan e, ji damezrandina komarê vir ve nehatiye bicihanîn. Li Tirikiye ya ku bi modela netew dewletê ve tê rêvebirin, bêyî Tirkî hemû zimanên din wek “xetere” dibîne. Nexasim Kurdî “sedema parçebûnê” an “xeteraya hebûnê” dibîne. Ji ber vê, di dîroka komarê de li dijî Kurdî polîtîkayên bişaftinê pêk hat. Zagona Tevhîd-i Tedrîsat div ê mijarê de xwedî roleke girîng e. Bi vê zagonê ve hemû saziyên perwerdehî bi zimanên dîtir didan hatin girtin. Li Kurdistanê navên bajaran, navçeyan, tax û gundan bûn Tirkî. Di dema deshilata AKP’ê de ev polîtîka neguherî. Gelek saziyên ku bi Kurdî weşan dikirin, komele, saziyên civakî û ajans hatin girtin. 
 
TEMÎNATA BI DESTÛRA ZAGONA BINGEHÎN PARÇE NAKE!
 
Perwerdehiya bi zimanê dayikê, ku desthilatên li Tirkiyeyê wekî "pirsgirêka hebûnê" dibînin, li gelek welatan wek modelek tê birêvebirin. Her çendî pirzimanî ji hêla qanûnî ve bi teminat be jî, bandora vê rewşê li ser zarokan jî erênî ye. Li Swîsreyê, Almanî, Fransî, Îtalî û Romanşî wekî zimanên fermî têne naskirin. Xala 70’mîn a Destûra Bingehîn a Swîsreyê, di sernava zimanan de  "Federasyon, piştgiriyê dide tedbîrên ku ji aliyê kantonên Grison û Ticino ve ji bo parastin û pêşxistina zimanê Romanşî û Îtalî werin girtin" vedihewîne.
 
Li Kanada ya ku bi modela federali ve tê rêvebirin, di destûra bîngehîn a sala 1982’yan de zimanê Îngîlîzî û Fransî weke fermî qebûl dike. Li 9 eyaletên wê Îngîlîzî zimeneke fermî ye û li eyaleta Quebecê ji Fransî fermî ye.
Li Efrîqa ya Başûr, gelek ziman di destûra bingehîn de fermî ye. Li Efrîqaya Başûr di destûra bingehîn de ji dêleva têgeha “fermiyeta du zimanî”, “fermiyeta pirzimaniya” bikartîne û Sepede, Sessotho, Setswana, siSwati, Thisvenda, Xitsonga, Afrikaans, Îngîlîzî, isiNdebele, isisXhosa û isiZulu wek zimanên fermî tên qebûlkirin.
 
Di sala 1984’an de Çînê "Qanûna Xweseriya Herêmî ya Kêmneteweyên Neteweyî" derxist. Bi vê qanûnê ve, xweseriya herêmî, wekî pêwîstiya parastin û pêşxistina zimanê li herêmê hate destnîşankirin û herêmên xweser li wê herêmê mafê wergirtina biryardana li ser zimanê perwerdehiyê wergirtin.
 
WELATÊN KU PERWERDEHIYA ZIMANÊ DAYIKÊ DIDIN
 
Li seranserê cihanê gelek welat perwerdehiya bi zimanê dayikê didin. Li Îspanyayê gelek dibistanên dewletê de zimanê perwerdehiyê Îspanî ye. Lêbelê li herêmên xweser de zimanê dayikê wek “hev-resmî” tê qebûlkirin. Destûra Bingehîn a Îspanyayê dibêje ku "kevneşopiyên zimanî yên cuda li Îspanyayê beşek girîng û dewlemend a mîrata çandî ya welêt in û ji ber vê yekê divê werin parastin û rêz lê were girtin." Li gel temînatên qanûnî, li herêmên wekî Katalonya, Welatê Bask û Galîsyayê, ji bilî Îspanî, perwerdehiya bi zimanên din jî tê dayîn.  
 
Welatên ku perwerdehiya zimanê dayikê lê tê dayîn yek jê Hîndîstan e. Li Hîndîstanê gelek çand û gel lê dijîn û 22 ziman fermî ne. Wekî Îspanyayê li Hîndîstanê jî bi temînatên qanûnî ve li gelek herêmên xweser perwerdehiya bi zimanê dayikê tê dayîn. 
 
Reforma perwerdehiyê ku di sala 1994’an de li Bolîvyayê ket meriyetê, armanc dikir ku pergala perwerdehiyê bi awayekî berfireh veguherîne. Li gorî vê yekê, 30 zimanên herêmî yên Bolîvyayê, ligel Îspanî, hem wek zimanê dersên û hem jî wekî zimanên perwerdeyê li hemû dibistanên welêt hatin bikaranîn. Belçîka, Fransa, Swêd û Îsraîl jî di nav welatên ku mafê perwerdehiyê bi zimanê dayikê didin de ne.
 
Lêbelê li Tirkiye ya ku mîlyon kes pê Kurdî diaxive, bêyi Tirkî bi zimanên din ve perwerdehî nayê dan. Di bin navê “zimanên zindî” de perwerdehiya bi zimanê Kurdî û zimanên dîtir di heftê de tenê wek dersên hilbijarî 1-2 saetan tê dayîn. 
 
XALÊN METIRSIYA TIRKIYEYÊ
 
Sedema herî mezin a windabûna zimanan ew e ku ti garantiyeke wan a qanûnî tune ye. Bo vê yekê, Peymana Ewropî ya Zimanên Herêmî an Kêmneteweyan, ku di sala 1992’an de li Strasbourgê hatiye îmzekirin û di sala 1998’an de ketiye meriyetê, bûye yek ji garantiyên girîng ên perwerdehiya bi zimanê dayikê. 24 welatan peyman îmze kirine, ji bo parastin û pêşxistina zimanên dayikê yên civakên ku ji hêla hejmarî ve ji nifûsa giştî piçûktir in ji aliyê qanûnî ve bi teminat e. Lêbelê, niha 11 welat peymanê bicîh tînin. Yek ji armancên girîng ên peymanê qedexekirina cudakariya li dijî zimanên kêmnetewe û herêmî û bikaranîna van zimanan di jiyana civakî û aborî de ye. Tirkiye ne endamê vê peymanê ye. 
 
Tirkiye, Peymana Mafên Zarokan a Neteweyên Yekbûyî îmze kiriye, li ser xalên 17, 29 û 30’mîn, ku perwerdehiya zarokan û mafên çandî yên bi zimanê dayikê saz dike, xalên metirsiyê danîye. Tirkiyeyê di peymanên ku maf û azadiyên bingehîn vedihewînin û li ser xalên ku zimanê dayikê vedihewînin xalên metirsiyê datîna û bi vê yekê ve dibe asteng ji bo perwerdehiya bi zimanê dayikê.
 
 
 
 

Sernavên din

18/07/2025
23:37 Hikûmeta veguhêz a Sûriyeyê agirbestê red kir
23:28 DEM Partî: Dadgeh eşkere sûc dike
22:49 Li Geverê bi girseyî serdana kesên ji girtîgehê derketin hat kirin
22:41 Li ber Girtîgeha Xarpêtê îşkenceyê protesto kirin
22:33 Rêveberiya Xweser: Em destkefiyên şoreşê biparêzin
22:30 Li Behra Spî bi pileya 4.1 erdhej
20:25 Li Elbakê hevdîtina gel: Me xwe bi berxwedanê bi cîhanê da nasîn
19:29 Çîgdem Kiliçgun Ûçar: Divê hemû partiyên siyasî daxilî pêvajoyê bibin
19:13 Ji Erdogan daxuyaniya pêvajoyê
18:54 Gulerê 85 salî ji girtîgehê derket
17:14 Bi zarokan pîsî dan xwarin, wezaretê pêdivî bi ‘parastinê’ nedît!
16:28 Bernameya Mîhrîcana Mûnzûrê aşkera bû
15:42 Meclisa Leşkerî ya Siwêdayê: Me piraniya cihên stratejîk kontrol kirin
15:35 Ji malbatan serlêdana ji bo Îmraliyê
15:28 Der heqê Siddik Guler de biryara tehliyeyê hat dayîn
15:10 NY’ê ji bo Siwêdayê banga lêpirsîna lezgîn kir
15:02 Platforma Elewiyan a Edeneyê: Bila ji bo Durzan korîdor bê vekirin
14:45 Li 7 bajaran ji bo jinên Elewî yên hatibûn revandin çalakî
14:32 Îdareya girtîgehê nav û rengê Amedsporê sansur kir
14:23 Di civîna komîsyonê de kîjan biryar hatin girtin?
14:11 Li Girtîgeha Dumluyê kiryarên 1980’an tên kirin
13:41 Dê li Meletiyê navê Sirri Sureyya Onder bidin jiyîn
13:38 Cara duyemîn e tehliyeya girtiyê 30 salan hat taloqkirin
13:24 Civîna komîsyonê ya li meclisê bi dawî bû
12:26 Ji bo 2 rojnamegeran beraet û rojnamegerekî ceza
12:12 Yildiz ê MHP’î parvekirinek bi pirtûka Abdullah Ocalan ve kir
11:47 Kurdên Anatoliya Navîn piştgiriyê didin pêvajoyê
11:46 Qeyûm wesayîta ku hatibû hîbekirin xwest û projeyên şaredariyê betal kir
11:24 Partî ji bo komîsyonê kom bûn
10:57 Li Mêrgomarê xweza tê talankirin
10:48 Li Rihayê ciwan dê di şahiya azadiyê de bên cem hev
10:40 ‘Divê sererastkirinên qanûnî bên çêkirin’
10:26 Di lêpirsîna ÎBB’ê de ji bo 18 kesan biryara binçavkirinê
10:22 Ozlem Bîlgî: Bêdengiya li dijî îstismara zarokan sûc e
10:08 Li Rihayê zêdetirî 200 civîn: Bila devlet gav bavêje
09:47 'Komxebata Dayikan' wê were lidarxistin: Bi baweriya Rêya Heq jin jiyan e
09:39 Li Sûriyeyê bi sedan jin hatin revandin
09:35 Ciwanên sosyalîst şopdarên kesên li Pirsûsê hatin qetilkirin in
09:34 Li taxên Rihayê civînên têkildarî pêvajoyê
09:32 Welatiyên Kopê: Divê dewlet gavên mezin biavêje
09:31 Dayika Aştiyê: Divê bi awayekî ewle rêya vegerê ji bo gerîla bê vekirin
09:27 Welatiyên Sêrtê: Ji bo pêvajo baş bimeşe divê Abdullah Ocalan azad be
09:26 Salih Muslim: Em teslîmbûnê qebûl nakin, divê feraset biguhere
09:23 Hevdîtin bi kesên ku çekên xwe şewitandin re kir: Veger tune ye, têkoşîn neqediyaye
09:07 Di merasîmê de zarokên xwe temaşe kirin: Cîhanê hêza teorîk û pratîk a Ocalan dît
09:00 ROJEVA 18'Ê TÎRMEHA 2025'AN
17/07/2025
23:19 SOHR: Hejmara kesên li Siwêdayê mirine gihîşt 516'an
23:11 'Kujerê Ayşeyê Cemîl Koç e, polîsên hevkar kujer diparêzin'
23:02 Girtiyên li Girtîgeha Xarpêtê dest bi greva birçîbûnê kirin
20:31 Qetilkirina Ayşe Tokyazê hat şermezarkirin
20:21 Li Girtîgeha Kirşehîrê bi 'darbeyê' gef li girtiyan hat xwarin
20:10 Êrişa li ser malbata ku muzîka kurdî guhdar kir hat şermezarkirin
19:03 Fransayê dawî li hebûna xwe ya leşkerî ya li Senegalê anî
18:34 Bi girseyî serdana şîna Akyuzê ku li Tişrînê jiyana xwe ji dest da kirin
17:56 Hevserokên Giştî yên DEM Partiyê: Ji bo tevkariya li pêvajoyê divê rê li ber hevalên me bê vekirin
17:37 Li Enqereyê hevdîtinên balkêş
17:29 Endamên ESP û SKM'ê hatin berdan
16:13 Mecît Alagoz piştî 32 salan tehliye bû
16:02 ‘Tundiyên fîzîkî û dêrûnî li Pexşan Ezîzî tên kirin’
15:13 Civaka Durzan: Bila korîdorek ji bo Herêma Rêveberiya Xweser bê vekirin
14:34 Li Zaxo li ser bîrên petrolê êrişeke din pêk hat
14:19 Ji Şandeya Îmraliyê û Ozel daxuyanî: Dê temînat pêvajoyê civakî bike
14:16 ÎHD 39 salî ye: Divê peymaneke civakî ya nû bê çêkirin
13:32 Daxwazên jinan ên ji bo TÎS'ê
13:22 Ji ber barana li Pakîstanê 54 kesan jiyana xwe ji dest dan
13:17 Hevdîtina Şandeya Îmraliyê û Ozel û destpê kir
12:13 Hevserokên DEM Partiyê çûn serdana Demîrtaş
12:01 Li Siwêdayê ‘ewlehî’ ji Durzan re hiştin
11:41 Ocalan ji Konferansa Ronakbirî ya Şengalê re peyam şand
11:17 Li Iraqê hejmara kesên di şewatê de mirin derket 61’an
11:15 İlayda Alkaş hat qetilkirin
11:14 Bi paradîgmaya Abdullah Ocalan ve perwerde didin
11:10 Endamên komîsyonê yên DEM Partiyî diyar bûn
11:00 Piştî bi salan keça xwe dîtin: Em jî civaka demokratîk dixwazin
10:25 Parêzer Kutluay: Divê mafên zarokan neyên jibîrkirin
09:48 Li Girtîgeha Xarpêtê tundî li girtiyekî hate kirin
09:24 Akin Bîrdal: Agirê ku hat pêxistin bila bibe wesîleya aştiyê
09:23 Ahmet Karagoz: Divê hatina gerîlayan bi qanûnê bê misgogerkirin
09:21 Ciwanên Şoreşger ên herêma Derya Reş di rêya Kobanê de şehîd bûn
09:20 Şoreşa Rojavayê 13 salî ye: Em dest ji destkeftiyên xwe bernadin
09:18 Hevserokê MED TUHAD-FED'ê: Divê karê ewil ê komîsyonê girtî bin
09:17 Dayikên Aştiyê: Gava yekemîn azadiya Ocalan e
09:16 Cizîrî: Xweza tê talankirin, germahî zêde dibe
09:14 Lobiya Îsraîl û Tirkiye-Şamê: Golanê bide Siwêdayê bigire!
09:05 Li Iraqê şewat: 50 kes mir
09:00 ROJEVA 17'ê TÎRMEHA 2025'AN
16/07/2025
16:57 Li dijî êrîşên li ser ziman bertek: Têkoşîna li hemberî înkarê dê bidome
16:37 Şewata li Îzmîrê hate tefandin
16:28 Ji ber deynê qeyûm şaredarî hate hecizkirin
14:53 Ji bo serbestberdana Ahmet Ozer serî li dadgeriyê dan
14:37 Ji bo Abdullah Akyuz şîn hate danîn
14:12 Hevdîtina Şandeya Îmraliyê û Bahçelî: Pêdivî bi danûsteninê heye
13:52 Ji bo zentûngehan li pêşiya Meclisê bang kirin: Qanûna dagirkirinê rawestînin
13:43 Îsraîlê ji hewayê ve êrişî Şamê kir
13:29 Hevdîtina Şandeya Îmraliyê û Partiya Gelecekê: Divê her kes hewl bide
13:22 Hevserokên Giştî yên DEM Partiyê li Kandirayê ne
12:23 Hevdîtina Şandeya Îmraliyê ya bi Davûtoglû re dest pê kir
12:21 Li Şemrexê ‘kargeha zarokan’ hate lidarxistin
12:14 SOHR: Li Siwêdayê 248 kes mirine
12:00 Şandeya Îmraliyê: Rola Wezareta Dadê ji bo pêvajoyê girîng e