Tirsa desthilatan mafên bingehîn ên gelan e: Zimanê dayikê

  • rojane
  • 11:23 13 Hezîran 2025
  • |
img

ÎZMÎR - Di vê pêvajoya ku aştî û çareserî tê axaftin de yek ji mijarên herî zêde der dikeve pêş, perwerdehiya bi zimanê dayikê ye. Li Tirkiyeyê ev maf wek “xetereya hebûnê" tê dîtin, lêbelê mînakên li cîhanê nîşan didin ku ev tirs vala ye.

 
Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan, bi “Banga Aştî û Civaka Demokratîk” û PKK’ê bi biryara “xwefesixkirinê” ve ji bo çareseriya pirsgirêka Kurd, demokratîkbûna welat deriyê serdemeke nû vekir. Mercên ku tê de çareserî û aştî tê axaftin, yek ji daxwazên herî mezi perwedehiya bi zimanê dayikê ye.
 
Komel û rêxistinên ku ji bo xurtkirin û hebûna Kurdî dixebitin ji bo daxwaza perwerdehiya bi zimanê dayikê li qadan heman daxwazên xwe dubare dikin. Di çalakî û xebatan de daxwaza fermiyeta Kurdî û perwerdehiya bi Kurdî tê xwestin. Komeleyên ziman, hişyar dikin ku ger tevdîrên zagonî neyê girtin dê hinek zarava piştî wextekî bên jibîrkirin. 
 
ZIMANÊN DI BIN XETEREYÊ DE  
 
Lêkolînên ku bûne jî hişyariya komeleyan piştrast dikin. Li gorî Rêxistina Çand Zanistî û Perwerdehiyê (UNESCO) ya Miletên Yekbûyî (BM), li seranserê cîhanê bi 7 hezar zimanan tê axaftin. Hebûna 2 hezar û 500 ji wan hebûna wan di bin xetereyê de ye. Li gorî Li gorî Atlasa UNESCO ya Zimanên Şênber ên dibin Xetereyê de li Tirkiyeyê 18 ziman di bin xetereyê de ne. Zaravayê Kirmanckî yê Kurdî di nava lîsteyê de ye. Her wiha zimanên Gagavûzî, Ladîno, Suryanî, Abaza, Hemşînce û Lazî di nava van zimanan de ne.  
 
HELWESTA PARTIYÊN SIYASÎ ÇI YE?
 
Partiya Wekhevî û Demokrasiyê ya Gelan (DEM Partî), li her derê pêwîstiya zagonî ji bo Kurdî û zimanên dîtir ên li Tirkiyeyê tîne ziman. Guhertinek ji bo vê daxwazê  di CHPê de jî tê dîtin, ku heta niha ti gav neavêtiye û di tevahiya dîroka Komarê de ev daxwaz paşguh kiriye.
 
Hevserokê Giştî yê CHP'ê Ozgur Ozel di rojên bihûrî de wiha got: “Ez tu car ne li dijî axaftina li ser perwerdehiya bi zimanê dayikê bûm. Helwesta rast ew e ku meriv kesî înkar û biçûk nebîne. Girîng e ku çand, huner û zanist bi wî zimanî ve bê kirin. Ji boz zimanê Erebî jî heman pirsgirêk heye. Li Tirkiyeyê 6 mîlyon welatiyên me yên Ereb dijîn. Cihê kêfî de li ser pirsgirêka penaberan hewlên krîmînalîzekira Erebî tê kirin.”
 
Rayadarên AKP’ê ya ku ji sala 2002 vir ve desthilat e û tenê ji bo “dersen hilbijarî” gav avêtine, vê daxwazê paştguh dikin. Helwesta dawî ya MHP’ê, ku li dijî perwerdehiya bi zimanên derveyî Tirkî ye cihê meraqê ye. Rayedarên MHP’ê hîn di derbarê vê mijarê de tu daxuyanî nedane.
 
Pêkhateyên DEM Partiyê û partiyên sosyalîst, li her qadê daxwaza xwe bi dengen bilind diparêzin.
 
POÎTÎKAYA NEGUHÊRBAR: BIŞAFTIN
 
Daxwaza perwerdehiya bi zimanê dayikê, ku ji aliyê beşek mezin a civakê ve tê parastin û mafekî bingehîn ê mirovan e, ji damezrandina komarê vir ve nehatiye bicihanîn. Li Tirikiye ya ku bi modela netew dewletê ve tê rêvebirin, bêyî Tirkî hemû zimanên din wek “xetere” dibîne. Nexasim Kurdî “sedema parçebûnê” an “xeteraya hebûnê” dibîne. Ji ber vê, di dîroka komarê de li dijî Kurdî polîtîkayên bişaftinê pêk hat. Zagona Tevhîd-i Tedrîsat div ê mijarê de xwedî roleke girîng e. Bi vê zagonê ve hemû saziyên perwerdehî bi zimanên dîtir didan hatin girtin. Li Kurdistanê navên bajaran, navçeyan, tax û gundan bûn Tirkî. Di dema deshilata AKP’ê de ev polîtîka neguherî. Gelek saziyên ku bi Kurdî weşan dikirin, komele, saziyên civakî û ajans hatin girtin. 
 
TEMÎNATA BI DESTÛRA ZAGONA BINGEHÎN PARÇE NAKE!
 
Perwerdehiya bi zimanê dayikê, ku desthilatên li Tirkiyeyê wekî "pirsgirêka hebûnê" dibînin, li gelek welatan wek modelek tê birêvebirin. Her çendî pirzimanî ji hêla qanûnî ve bi teminat be jî, bandora vê rewşê li ser zarokan jî erênî ye. Li Swîsreyê, Almanî, Fransî, Îtalî û Romanşî wekî zimanên fermî têne naskirin. Xala 70’mîn a Destûra Bingehîn a Swîsreyê, di sernava zimanan de  "Federasyon, piştgiriyê dide tedbîrên ku ji aliyê kantonên Grison û Ticino ve ji bo parastin û pêşxistina zimanê Romanşî û Îtalî werin girtin" vedihewîne.
 
Li Kanada ya ku bi modela federali ve tê rêvebirin, di destûra bîngehîn a sala 1982’yan de zimanê Îngîlîzî û Fransî weke fermî qebûl dike. Li 9 eyaletên wê Îngîlîzî zimeneke fermî ye û li eyaleta Quebecê ji Fransî fermî ye.
Li Efrîqa ya Başûr, gelek ziman di destûra bingehîn de fermî ye. Li Efrîqaya Başûr di destûra bingehîn de ji dêleva têgeha “fermiyeta du zimanî”, “fermiyeta pirzimaniya” bikartîne û Sepede, Sessotho, Setswana, siSwati, Thisvenda, Xitsonga, Afrikaans, Îngîlîzî, isiNdebele, isisXhosa û isiZulu wek zimanên fermî tên qebûlkirin.
 
Di sala 1984’an de Çînê "Qanûna Xweseriya Herêmî ya Kêmneteweyên Neteweyî" derxist. Bi vê qanûnê ve, xweseriya herêmî, wekî pêwîstiya parastin û pêşxistina zimanê li herêmê hate destnîşankirin û herêmên xweser li wê herêmê mafê wergirtina biryardana li ser zimanê perwerdehiyê wergirtin.
 
WELATÊN KU PERWERDEHIYA ZIMANÊ DAYIKÊ DIDIN
 
Li seranserê cihanê gelek welat perwerdehiya bi zimanê dayikê didin. Li Îspanyayê gelek dibistanên dewletê de zimanê perwerdehiyê Îspanî ye. Lêbelê li herêmên xweser de zimanê dayikê wek “hev-resmî” tê qebûlkirin. Destûra Bingehîn a Îspanyayê dibêje ku "kevneşopiyên zimanî yên cuda li Îspanyayê beşek girîng û dewlemend a mîrata çandî ya welêt in û ji ber vê yekê divê werin parastin û rêz lê were girtin." Li gel temînatên qanûnî, li herêmên wekî Katalonya, Welatê Bask û Galîsyayê, ji bilî Îspanî, perwerdehiya bi zimanên din jî tê dayîn.  
 
Welatên ku perwerdehiya zimanê dayikê lê tê dayîn yek jê Hîndîstan e. Li Hîndîstanê gelek çand û gel lê dijîn û 22 ziman fermî ne. Wekî Îspanyayê li Hîndîstanê jî bi temînatên qanûnî ve li gelek herêmên xweser perwerdehiya bi zimanê dayikê tê dayîn. 
 
Reforma perwerdehiyê ku di sala 1994’an de li Bolîvyayê ket meriyetê, armanc dikir ku pergala perwerdehiyê bi awayekî berfireh veguherîne. Li gorî vê yekê, 30 zimanên herêmî yên Bolîvyayê, ligel Îspanî, hem wek zimanê dersên û hem jî wekî zimanên perwerdeyê li hemû dibistanên welêt hatin bikaranîn. Belçîka, Fransa, Swêd û Îsraîl jî di nav welatên ku mafê perwerdehiyê bi zimanê dayikê didin de ne.
 
Lêbelê li Tirkiye ya ku mîlyon kes pê Kurdî diaxive, bêyi Tirkî bi zimanên din ve perwerdehî nayê dan. Di bin navê “zimanên zindî” de perwerdehiya bi zimanê Kurdî û zimanên dîtir di heftê de tenê wek dersên hilbijarî 1-2 saetan tê dayîn. 
 
XALÊN METIRSIYA TIRKIYEYÊ
 
Sedema herî mezin a windabûna zimanan ew e ku ti garantiyeke wan a qanûnî tune ye. Bo vê yekê, Peymana Ewropî ya Zimanên Herêmî an Kêmneteweyan, ku di sala 1992’an de li Strasbourgê hatiye îmzekirin û di sala 1998’an de ketiye meriyetê, bûye yek ji garantiyên girîng ên perwerdehiya bi zimanê dayikê. 24 welatan peyman îmze kirine, ji bo parastin û pêşxistina zimanên dayikê yên civakên ku ji hêla hejmarî ve ji nifûsa giştî piçûktir in ji aliyê qanûnî ve bi teminat e. Lêbelê, niha 11 welat peymanê bicîh tînin. Yek ji armancên girîng ên peymanê qedexekirina cudakariya li dijî zimanên kêmnetewe û herêmî û bikaranîna van zimanan di jiyana civakî û aborî de ye. Tirkiye ne endamê vê peymanê ye. 
 
Tirkiye, Peymana Mafên Zarokan a Neteweyên Yekbûyî îmze kiriye, li ser xalên 17, 29 û 30’mîn, ku perwerdehiya zarokan û mafên çandî yên bi zimanê dayikê saz dike, xalên metirsiyê danîye. Tirkiyeyê di peymanên ku maf û azadiyên bingehîn vedihewînin û li ser xalên ku zimanê dayikê vedihewînin xalên metirsiyê datîna û bi vê yekê ve dibe asteng ji bo perwerdehiya bi zimanê dayikê.
 
 
 
 

Sernavên din

20:29 Li Siwêdayê hezar û 350 nexweşên pênceşêrê bê derman in
20:22 Hêzên rejîma Îranê kolberekî kurd birîndar kirin
20:14 Kûrtûlmûş: Xebatên komîsyonê wê hefteya ewil a Tebaxê dest pê bikin
16:48 Cenazeyê rojnamevan Nîzamettîn Yilmaz anîn Stenbolê
16:29 Qeyûmê Wanê welatiyên astengdar ji kar derxist: Ev cara duyemîn e em mexdûr dibin
16:28 Ji bo sersaxiya Zîlan Esen serdana girseyî
16:06 Gardiyanan hem îşkence lê kirin hem jî giliyê wî kirin
15:17 Ozel: Serokê meclisê daxwazên me qebûl kirin, em ê di komîsyonê de cih bigirin
15:14 DEM Partiyê endamên malbata Dedeogullari bibîr anî
14:20 Sînorê xizaniyê yê Turk-Îşê: 86 hezar lîre
14:11 Di 7 mehan de 4 hezar û 426 şewat: Qadeke 50 hezar hektar bû xwelî
14:04 Ji Hunergeha Welat berhemeke nû: Derwêş û Edûlê
13:38 Li Koreya Başûr ji ber germa zêde 13 kes mirin
12:57 Wezîr Tûnç: Em ê di warê teknîkî de piştgiriyê bidin biryarên meclisê
12:44 Pêlên tsûnamiyê gihîştîn peravên Rûsya, Japonya û DYA'yê
12:15 Li dijî karwanê NY´ê êriş: Kesekî birîndar bû
12:02 Li nexweşxaneyê klîma nayên xebitandin nexweş mexdûr in
11:59 Şîna Firat Bayrak bi girseyî hate ziyaretkirin
11:58 Li dijî derxistina 223 karkeran bertek
10:57 Li gorî TUÎK'ê rêjeya bêkariya rastîn ji sedî 32,9 e
10:50 Li Tetwanê sal û nîveke texrîbatên qeyûm û AKP'ê ji holê tên rakirin
10:10 Dayika Nîhat Kazanhan: Ger edalet nebe aştî jî çênabe
09:51 Keşeyê Dêra Portestanê Peker: Ger em bibin yek dê hikûmet gavan biavêje
Hevseroka DADEN'ê Sabahat Înal Acar: Dermanê Kurdistanê yekîtî ye
09:42 Elewiyan piştgirî dan Ocalan: Em parçeyeke esasî yê pêvajoyê ne
09:29 Li Rûsyayê bi pileya 8.8 erdhêj çêbû: Hişyariya tsûnamiyê
09:21 Saziyên Wanê: Pêvajo firsendeke sedsalî ye, misgoerkirina qanûnî divê
09:12 Li Edeneyê 22 kedkar 9 sal in li benda vegera ser kar in
09:08 Li taxên Rihayê civînên gel hatin lidarxistin
09:08 Di bin 40 pileyî de dixebitin: Ji mecbûrî
09:03 Hesendînî: Em xwedî li xwezaya xwe derkevin
09:00 ROJEVA 30'YÊ TÎRMEHA 2025'AN
29/07/2025
21:38 Brîtanya: Eger Îsraîl agirbestê paşguh bike ew ê dewleta Filistînê nas bikin
21:18 Li Şirnexê li dijî darbirînê kampanyaya îmzeyan
20:39 Di navbera Tirkiye û Qazaxistanê de 20 peyman hatin îmzekirin
17:00 Li Îdîrê jinan pêvajo gotûbêj kir
16:50 Di doza teşhîrkirina bedena jinan de biryara bêşopandinê
16:44 Li Îranê di hefteyekî de 20 girtî hatin darvekirin
16:32 Ji Siwêdayê banga ‘Ambargoyê rakin û hesab ji sûcdaran bipirsin’
16:21 ÎHD’ê têkildarî rewşa Hatîce Onaran name ji wezaretê re şand
16:20 Nerazîbûna li dijî erêkirina beraata doza Komkujiya Enqereyê
16:07 Karneya ÎHÎK’ê ya girtîgehan: Ji bo 21 hezar û 642 serlênanên binpêkirinê 153 serdan kirî
15:06 Şîna Berîvan Demîr bi girseyî hate ziyaretkirin
13:42 Rojnamevanan li pêşiya Konsolosxaneya Îsraîlê: Em deng didin hempîşeyên xwe yên Filistînî
13:18 Ji ber ‘lêgerînê’ tedawiya girtiyekî hate astengkirin
12:11 Têkildarî astengiyên tehliyeyê ji bo 4 saziyan serlêdan hate kirin
12:03 Baroya Amedê: Divê parvekirinên ku aştiya civakî tehdîd dikin cidî neyên girtin
11:36 Li Edeneyê 2 jin hatin qetilkirin
11:27 Li Rezanê polîs tundî li ciwanekî kir
11:18 Ji bo zarok û mezinan perwerdehiya ziman destpê dike
11:15 Li Girtîgeha Merîwanê tundiya li ser girtiyan zêde bûye
11:09 Li Mêrdînê welatî bêav hatin hiştin
11:08 Ji ber nelirêtî û gendeliyên di dema qeyûm de: 25 kes hatin cezakirin
10:49 Polîsê ku zarokê 7 salî kuşt dê neyê darizandin
10:25 Li Midûriyeta Tenduristiyê ya Şirnexê sixtekarî!
09:55 Îkbal Eren: Em gorên xizmên xwe û cezakirina kiryaran dixwazin
09:50 Dîmen karkerên HepsiJET'ê piştrast kirin
09:43 Pirsa ku tehliyeyê dereng dixe: Eger PKK bi avabûneke nû dewam bike, hûn ê tevlî bibin?
09:13 Rojnamevan Abayay tê bibîranîn: Peyrewên wî lêgerîna heqîqetê didomînin
09:12 'Gavên yekalî pirsgirêka ewlehiyê kûrtir dikin'
09:11 Jakob Migenda: Têkoşîna Ocalan nîşaneya azadiya gelan e
09:06 Înîsyatîfa Yekîtiyê: Dive her kes beşdarî Înîsyatîfa Yekîtiyê bibe
09:03 Li Cizîrê ciwanên ku bi bekçiyan re nîqaş kirin hatin binçavkirin
09:00 ROJEVA 29'Ê TÎRMEHA 2025'AN
28/07/2025
21:21 Abdullah Ocalan: Beşdarbûna hemû beşên civakê ya ji bo pêvajoyê pêwîstiyeke jiyanî ye
16:43 Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî: Li Sûriyeyê 8 jinên Elewî hatine revandin
16:24 Li Qersê civîna jinan: Dê têkoşîna me destkeftiyên me diyar bike
16:01 Li Hesendînê çalakî: Li Kurdistanê qirkirina ekolojîk pêk tê
15:49 Bîranîna Komkujiya Roboskê: Bêyî rûbirûbûna aştî pêk nayê
15:48 Li Şirnexê li dijî talana daristanan dê kampanyaya îmzeyan bê destpêkirin
15:39 Piştguhkirina DEDAŞ’ê bû sedema mirina 6 çêlekan
15:34 Hunermendan ji bo pêvajoyê 8 pêşniyarî kirin
14:41 KESK: Bila mûçeyên herî kêm di ser sînorê xizaniyê de be
14:05 Ji bo girtî Kiskaç bang: Rewşa wê ya tenduristiyê giran e
13:26 Îranê 4 sal û 8 meh ceza da nivîskarê Kurd
13:16 DAIŞ’ê êrişî dêrê kir: 43 kes mir in 15 kes jî birîndar bûn
13:08 Şara dê sêyek a Parlamentoya Sûriyeyê diyar bike
12:12 DFG’ê 3 rojnamevan bi bîr anî: Şehîdên Çapemeniya Azad rûmeta me ne
12:00 100 jinên enternasyonalîst: Em dixwazin biçin serdana Abdullah Ocalan
11:29 Rahîb Kavak: Divê dêr jî tevli pêvajoyê bibin
11:03 Li Iraqê partiya jinan hate damezirandin
10:56 Hejmara nû ya Xwebûnê der ket
10:42 Li Girtîgeha Tîpa T a Duzceyê înfaza 2 girtiyan hate şewitandin
10:35 Beşdarên Konferansa Yekitiya Neteweyî: Em ê bi yekitiyê ve bi ser bikevin
10:30 Çima civîna Rêveberiya Xweser û Şamê hate taloqkirin?
10:05 ‘Lijneyên çavdêriyê hêviya çareseriyê hedef digirin’
10:02 Gulistan Kiliç Koçyîgît: Berpirsiyarê şewatan hikûmeta AKP’ê ye
09:21 Xwest bibe vasî lê vasî tayînî wî kirin û jiyana wî serobino kirin
09:09 Di Mihrîcana Munzûrê de nêrîna hevpar: Li dijî talanê têkoşîna hevpar
09:05 Mîhrîcana Stranan a Arxavûnê bi dawî bû
09:00 ROJEVA 28’Ê TÎRMEHA 2025’AN
27/07/2025
16:29 'Divê erka rêveberiyên herêmî ya mudaxalekirina şewatan bê zêdekirin'
16:05 Hevserokên Giştî yên DBP'ê çûn serdana Veysî Aktaş
16:01 Di Mîhrîcana Mûnzûrê de mijara ekolojiyê hat nîqaşkirin
15:33 Meclisa Ekolojiyê ya Amedê: Dev ji xebata ku zirarê dide Birqleynê berdin
15:18 Îsraîlê êrîşî Lûbnanê kir: 2 kes mir
14:35 SOHR: Hêzên Îsraîlê ketin Quneitra
14:16 Hevserokê DBP'ê Bayindir: Kurd nêzî bidestxistina statuyê ne
13:39 Siweyda di bin dorpêçê de ye, 36 gund wêran bûn
13:06 Encamnameya Konferansa Yekitiya Neteweyî: Dem dema bi hev re qezenckirinê ye
12:31 Hêzên Îranê kolberek kuştin