Li herêma Başûrê Kurdistanê ya Iraqê di salên dawî de tundî, destdirêjî, xwekuştin û kuştina jinan gihişte asta herî bilind. Sedema bingehîn a zêdebûna tundî, destdirêjî û kuştina jinan polîtîkayên hikûmeta herêmê ne. Di sala dawî de bi sedan jin xwe kuştin û bi dehan jê jî ji aliyê hevserên xwe ve bi tahdeyeke mezin re rû bi rû man û gelek jin jî hatin kuştin. Hat hîn bûn ku jinên tên kuştin jî li goristana bêkesan a Sewan a Silêmaniyê tên veşartin. Her wiha li herêmê zext, êriş û hedefgirtina jinên ku li hemberî tundiya mêr têdikoşin jî didome. Herî dawî sê endamên Tevgera Jinên Azad a Kurdistan (RJAK) ji hêla Asayîşa PDK'ê ve hatibûn girtin û piştî bi mehan 2 ji wan hatin berdan. 

 

Endama RJAK'ê Jîno Reşîd tundî, xwekuştin û destdirêjiya ku li herêmê zêde bûye û sedemên wan nirxandin. 

 

'DAGIRKERIYA LI KURDISTANÊ DIBE SEDEMA ZÊDEBÛNA TUNDIYÊ'

 

Jîno Reşîd, diyar kir ku li herêmê tundiya li dijî jinan her ku diçe zêde dibe û sedemek zêdebûna tundiya li jinan tê kirin jî geşedanên li herêmê ne û got: "Li herêmê tundiya li dijî jinan sal bi sal zêde dibe. Her çi qas li dijî vê tundiyê bertek û nêrazîbûn hebin jî pêşiya vê bi tu awayî nayê girtin. Tundiya li dijî jinan ne karê rojekê ye. Esasekê vê yê dîrokî heye. Ew civaka ku ji hêla pergalê ve hatiye çêkirin, civakê dike bin bandora xwe û tundiyê zêde dike. Rojhilata Navîn bi giştî bi heman hişmendiyê tê birêvebirin. Hişmendiya dagirker a ku  li ser kurdan tê ferzkirin, bandorê li azadiya jinanên Rojhilata Navîn jî dike. Zihniyeta serdest a ku tirk û ereban anîne nava civaka me, tundiya li ser jinan a li herêmê zêde dike. Vê hişmendiya serdest esasên xwe yên dîrokî hene. Ji ber ku di dîroka kurdan de weke niha kuştin, şewitandin, tundî, destavêjî tune bû. Her tim jin weke pêşengek civakê hatiye dîtin û rêz û hûrmet hatiye girtin. Weke ji bo nimûne ez bibêjim li navçeya me ya Hewremanê ji ber ku jin xwe ji vê çandê parastine heta niha li wir kuştin, destavêjî û tundiya li dijî jinan çênebûye. Ew çand û felsefeya zerdeştî ev tişt parastine."

 

'TUNDIYÊ SÎNORÊ XWE DERBAS KIR' 

 

Reşîd, anî ziman ku li herêmê di nava civakê de bi tu awayî ji jinan re qad nayên vekirin û wiha got: "Bi rastî tundiya li dijî jinan sînorê xwe derbas kiriye. Her roj jinek tê kuştin. Heger lêkolîneke pir cidî bê kirin wê bê dîtin ku li herêmê her navçeyek, bajarek û gundekî jinek tê kuştin. Di her 24 seatan de jinek tê kuştin. Xwekuştinên jinan jî pir zêde bûne. Bêgûman divê ev bêyî hişmendiya desthilatdar neyê nerixandin. Heger tundî li wan nehatibe kirin, heger bêmafî li wan nehatibe kirin, ew ê çima xwe bikujin? Tundiya ji aliyê fizîkî û derûnî pir zêde heye. Qadên aborî yên ku jin lê bijîn nîn in. Aborî hemû di destê zilam de ye. Li herêmê êdî kuştinên jinan pir hêsan bûne. Em bibêjin ku bi rojane jin tê kuştin lê her kes normal dibîne. Hikûmet li hember tundî û komkujiyên li ser jinan tedbîrine cidî nadigre û têkoşînêke cidî nake. Hikûmet li gorî berjewnediyên xwe yên kesane tevdigere."

 

GORISTANA JINÊN BÊKES

 

Reşîd, da zanîn ku li herêmê jinên ku ji hêla hevser û malbatên xwe ve tên qetilkirin, li goristanên bêkesan tên definkirin û wiha dom kir : "Li ku derê jinek bê qetilkirin, yekser her kes tê agahdarkirin. Lê li hemberî vê tu gav nayên avêtin. Hin mirinên jinan jî hene, lê kes pênahese. Jin tê kuştin, tên şewitandin, wendakirin, lê aşkere nakin. Mînak, em bibêjin birayekî destdirêjî xwîşka xwe kir, xwîşka wî hat şewitandin û wendakirin, lê brayê wê ji derve serbest ji xwe re digere. Li bajarê Silêmaniyê goristanek heye, li wir bi taybetî jin tên definkirin. Ev gor jî bênav in. Hejmar li ser gorên wan hene ew jî ji bo ku di fermiyatê de wenda nebe li ser wisa dinivîsin. Weke RJAK me ew goristan kir rojev. Me li wir çalakî kir û gelek jinan jî piştgirî dan vê çalakiya me. Sedemê vê çalakiya me jî ji bo ku jin di wê goristanê de bê navnîşan neyê veşartin. "

 

'MÊR JI HIKÛMETÊ CESARET DIGIRIN' 

 

Jîno Reşîd, bilêv kir ku necezakirina faîlên jinan tundiya li herêmê bi rêxistin dike û wiha berdewam kir: "Hişmendiya dagirker sedemê qetlîama jinan e. Ji ber ku hişmendiya dagirker dizane ku çawa biavêje jinan. Niha li başûr gelek rêzefîlmên tirkî hene. Ev rêzefîlm bandorê li jinan dike û tundiya li hemberî jinan jî zêde dike. Di heman demê de di nav malbatan de xiyanet çêdibe. Dixwazin jin weke ku pergal dixwaze tevbigere û bijî. Xeyalên ku ji bo jinan didin çêkirin, xeyalên pir nebaş in. Wextê ku jin nexwazin wiha bin, di malbatê de tundî û pevçûn çêdibin. Ev hemû berhemên hişê serdest in. Dixwazin ku jin di hundirê malê de tenê bi van tiştan ve mijûl be. Naxwazin ku jin bibe xwedî biryar. Yên ku jinan dikujin û tundiyê dikin jî nayên cezakirin. Ji ber wê jî zilamên jî ji vê yekê cesaret digirin û hevjîn û xwişkên xwe qetil dikin. Di bingeha xwe de jî ji hikûmetê cesaret digirin. Çend sal berê zilamekî tecawizî sê xwişkên xwe dike û bi dûv re jî wan dikuje. Piştî demeke kurt hat berdan. Yan jî ev kes di nava malbatê de tên efûkirin û ser bûyerê bi vî rengî tê girtin. Kujerên jinan nayên darizandin û ji ber wê jî kuştina jinan zêde dibe. Ji bo cezakirina kujeran jî tu hewldaneke hikûmetê tune ye." 

 

'GEFAN LI ME DIXWIN' 

 

Reşîd, bal kişand ser xebatên RJAK'ê û diyar kir ku xebatên wan tên astengkirin û got: "Ji bo perwerdekirina jinan û hişyarkirina jinan em têdikoşin. Em RJAK di her aliyan de jinan birêxistin dikin. Heta astekî me pirsgirîkên jinan çareser kirine. Ji ber wê jî em di hedefê de ne. Ew bi êrîşkirina li ser saziyê gefan li me dixwin. Di heman demê de ji aliyê civakî ve jî em zehmetiyê dikêşin. Naxwazin ku jin şiyar bibin. Em jî dixwazin ku jin ji aliyê dîrokî ve şiyar bibin. Ji ber wê jî em bi xwe jî bi gef û tundiya hikûmetê re rû bi rû ne. Pir caran gef li me xwarine û endamên me hatine girtin. Çalakiyên me yên herî demokratîk tên astengkirin. Me 2 caran xwestiye ku em biçin serdana Şengalê bikin, lê em her tim hatine astengkirin û em bi lêdanê rû bi rû mane. 8'ê Adarê me xwest ku em li Hewlerê li gel jinan bicivîn, lê êriş li me kirin. Rê nadin çalakiyên me û em bi gef û êrîşên wan re rû bi rû ne. Ji ber ku naxwazin ku jin xwedî biryar be û  bi aqilê jinê bifikire. Nahêlin ku jin xwe nas bike. Dizanin ku em li ser vî esasî têdikoşim, ji ber wê êrişî me dikin. Em pir bi zehmet karê xwe didin meşandin." 

 

'DI MEHEKÊ DE HEZAR Û 42 GILÎ ÇÊBÛN' 

 

Reşîd, daxuyand ku giliyên jinan li ber çav nayên girtin û li herêmê li hemberî jinan hişmendiya DAIŞ'ê xwe birêxistin dike û wiha pê de çû: "Em dixwazin ku jin xwedî biryar be. Li gel rêxistinên jinên Başûr xebateke me ya hevbeş heye. Li ser qetilkirin û tundiya li dijî jinan me gelek caran di parlementoyê de jî aniye zimên. Li tevî vê ji bo ku em bibin dengê jinên di girtîgehan de jî heta niha gelek çalakiyên me çêbûne. Me gelek caran nêzîkatiya li hemberî jinên di girtîgehan de anî rojeva parlementoyê. Me gelek caran xwestiye ku em biçin girtîgehê bi van jinan re hevdîtinê pêk bînin û hişyariyê belav bikin. Lê ev daxwaziya me jî bi tu awayî nehatiye qebûlkirin. Tenê di mehekê de hezar û 42 serlêdanên ji bo gilîkirinê ji me re hatin. Mînak tenê ji vana 2 jinan heta niha 97 caran serlêdan kirine ji bo ew tundiya ku li wan hatiye kirin. Her mehê ev jin dubare serlêdanê dikin. Her meh, ev hajmara jinan zêde dibe. Li gor daneyan par, nêzî hezar jin hatine qetilkirin. Ji derveyî vê di meha borî de 16 jin hatin tecawizkirin. Sedema vê tundiyê ya sereke jî mela ne. Li ser medyayên civakî qenalên wan hene. Bi her awayî vê tundiyê belav dikin; 'Divê zilam li hemberî jinê çawa be, jina ku şerpa nade serê xwe divê ew çi bikin? Li dijî jina ku bersivê dide gotina mêr divê çi bê kirin?' Li vir pir mele hene û ev mele jî bi hişmendiya DAIŞ'ê tundiya li ser jinê birêxistin dikin. "

 

MA / Zeynep Dûrgût