ENQERE - Ferîde Aktûran a ku 35 salan li bajarên cuda mamostetî kir û piştî teqawidbûna xwe xewna xwe ya mamostetiya kurdî pêk anî, ji bo zarok nebin xwedî kesayeteke parçebûyî, bi salan e ji bo zimanê kurdî têdikoşe.
Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî (UNESCO) di 17'ê Mijdara 1999'an de piştî ku xwendekarên zanîngeha Bangladeşê di 21'ê Sibata 1952'yan de ji bo zimanê xwe yê zikmakî di çalakiyan de hatin qetilkirin, 21'ê Sibatê wekî Roja Zimanê Dayikê ya Navneteweyî ragihand. Di çarçoveya vê rojê de, UNESCO ji bo balê bikişîne ser zimanên bi xetereya windakirinê re rû bi rû dimînin, raporan amade dike. Li gorî UNESCO’yê, li cîhanê 2 hezar û 500 ziman bi xetereya windabûnê re rû bi rû ne.
Wekî li gelek deverên cîhanê, li Tirkiye û Kurdistanê jî mirov ji bo zimanên wan ên zikmakî winda nebin û neyên jibîrkirin, têdikoşin. Jinên ku hilgirê ziman in, bêtir têdikoşin. Mamoste Ferîde Aktûran yek ji wan kesan e ku ji bo zimanê wê yê zikmakî neyê jibîrkirin, bi salan e têdikoşe. Aktûran ku zimanê wê yê zikmakî zaravayê kirmanckî ye, li navçeya Sêwereg a Rihayê ji dayik bûye. Aktûran a ku di 36 salên mamostetiya xwe de dest ji xeyala xwe ya mamostetiya bi kurdî bernedaye, çalakiyên ku ji bo xwendekarên pola yekem amadekirine, kurdiya wan jî li lênûsa xwe tomar kiriye.
PIŞTÎ TEQAWIDBÛYÎ XEYALÊN XWE JÎ PÊK ANÎ
Aktûran a ku di sala 1979'an de dest bi mamostetiyê kiriye, 5 salên destpêkê li gundên Wanê xebitiye. Aktûran a ku bi xwendekarên xwe yên ku bi tirkî nizanibûn bi zimanê wan ê zikmakî pêwendî bi wan re daniye, ji ber ku bi kurdî bi xwendekaran re axiviye sirgûnê gundekî din hatiye kirin. Xeyala Aktûranê ew bûye ku mamostetiya kurdî bike lê piştî ji mamostetiya tirkî teqawid dibe vê xeyala xwe pêk tîne. Aktûran ku di sala 2014'an de teqawit bûye û niha li Komeleya Çand û Hunerê ya Ankayê (Anka-Der) dersên zaravayên kirmanckî û kurmancî dide, têkildarî têkoşîna xwe ji bo ziman ji ajansa me re axivî.
Aktûranê anî ziman ku wê tu carî dest ji xeyala xwe ya mamostetiya kurdî bernedaye û got: "35 salan her cara ku min ders dida, difikirîm, 'Ev bi kurdî çawa dibe?' Di sala 2000'î de li Enqereyê Komeleya Lêkolîn û Pêşxistina Zimanê Kurdî (Kurdi-Der) hat damezrandin. Ez yekser ketim rêveberiya wê. Ez bi hevalekî xwe yê mamoste re çûm Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê. Li wir me xwendin û nivîsandina xwe ya bi kurdî pêş xist. Paşê min li Kurdi-Derê dest bi mamostetiya kirmanckî kir." Aktûranê diyar kir ku gava li Kurdî-Derê ders dida di heman salê de mamostetiya xwe ya li dibistanên dewletê jî domandiye û got: “Di vê heyamê de min dersên şanoyê jî girtin. Di pêvajoya aştiyê de, dema ku dibistanên kurdî li herêmê hatin vekirin, min du salan li Amed û Wanê hem di amadekirina pirtûkên perwerdehiya ziman de hem jî di perwerdekirina mamosteyên şanoyê de cih girt. Xeyalên min êdî pêk hatin. Ya ku min dixwest beriya mirinê bikim ev bû. Ev her du sal di jiyana min de xwedî cihekî girîng in. Niha jî ez li Anka-Derê bi kurdî dersên dramayê didim."
PIŞAFTIN
Aktûranê ku ji bo kurdî dibêje "jiyana min e" em birin salên zarokatiya xwe û wiha got: "Ez di pola yekem de bi zorê fêrî tirkî bûm. Li nav malbat min û li taxa min tim bi kurdî dihat axaftin, me bi tirkî nedizanî. Tiştên min di salên dibistana seretayî de kişandine qet ji bîr nakim. Ez bûm mamoste, ew serpêhatî hê di bîra min de bûn û hê jî di bîra min de ne. Pir zehmet bû. Zimanek ku hûn pê nizanin û mamosteyek ku bi wî zimanî diaxive... Ez fêrî nivîsandina tirkî bûm, min dixwend lê min qet jê fam nedikir. Di pola sêyem de tenê dersa ku ez tê de serketî bûm matematîk bû. Ji ber ku bavê min pirsên ji min re bi zazakî rave dikirin. Ji wê rojê û pê de, min her tim matematîk bi fêmkirinê çêdikir. Heta ku ez bûm mamoste, min tim pirsên matematîkê bi hizra zazakî çareser dikirin. Ji ber ku bêyî hizra bo zimanê zikmakî min nikarîbû çareser bikira."
JI BER KU BI KURDÎ AXIVIYE HATIYE SIRGÛNKIRIN
Aktûran da zanîn ku wê di zarokatiya xwe de fêm kiriye bê çima zimanê wê yê zikmakî hatiye qedexekirin. Aktûranê ku li Wanê dest bi karê xwe kiriye, wiha got: “Zarokatiya min tu carî ji ber çavên min neçûye. Xwendekarên min bi tirkî nizanibûn. Heta ji destê min hat min alîkariya wan kir. Tew min û wan gengeşe dikir ku çima zimanê me hatiye qedexekirin. Rojekê mufetîş hat. Ji wan zarokan yek jê ket polê ji hevalên xwe re got, 'mufetiş tê, nebî nebî hûn bêjin mamosteyê me bi me re bi kurdî diaxive.' Wisa jî kirin, lê piştî demekê mamosteyeke din hat gund. Lê tenê rojekê îdare kir. Gava çû jî li midûriyeta perwerdehiyê giliyê min kiriye. Sal 1981 bû û derbe çêbûbû. Piştî giliyê leşker hatin gund û bi keyayî re axivîn. Keya got ku ew ji min razî ne û giliya hatiye kirin ne rast e. Ceza nehat dayîn, lê ez sirgûnî gundekî din kirim. Gundê ku ez çûmê jî gundekî kurdan bû û me dîsa bi kurdî diaxivî. Carekê mufetîş hat û pirsek ji polê pirsî lê kesî destê xwe ranekir. Mufetîş li min zivirî û got: 'Heke tu bi kurdî dizanî, pirsê bi kurdî bike.' Min pirs kir û ji nîvê polê zêdetir destên xwe bilind kirin. Ez keniyam û min ji mifetîş re got, 'hûn sûc dikin, ez ji ber ku bi kurdî axivîm sirgûnî vir hatim kirin û niha hûn dibêjin bi kurdî biaxie.'"
Aktûranê anî ziman ku piştî 5 salan tayinî Enqereyê hatiye kirin û bi girî hatiye Enqereyê û wiha got: “Li vir jî ez tayîn kirim gundekî kurdan. Gundê Karagedîkê bû. Di dawiya salê de mufetîş hat û ji serketina zarokan gelek matmayî ma. Got, 'Ev çend sal in ez têm vî gundî û min derseke wisa serkeftî nedîtiye.' Wî pirsî ka ez çi dikim; Min got ku min tiştek nekiriye, ez tenê ji zarokan fêm dikim. Dema ez çûm dibistanê mamosteyan tehde li zarokan dikir. Wiha difikirîn ku 'Em zorê bidin dê tirkî hîn bibin.' Tew mamostayek di civînekê de got, 'em xwendekaran bikin sîxur, kî li malê bi kurdî biaxive bila me agahdar bike.' Ez li dijî vê yekê rabûm û ev nehat kirin."
GIRÎNGIYA ZIMANÊ ZIKMAKÎ
Aktûranê ku zimanê zikmakî wekî “çîrok, axaftin û loriya ku ji dayîkbûnê ve ji dayikê tê bihîstin e" pênase kir bi lêv kir ku kesayetiya zarok heya 5 saliyê bi ziman û çanda wan çêdine. Aktûranê anî ziman ku perwerdehiya herî girîng li malê dest pê dike û got: “Ger mirov çand û perwerdeya xwe bi zimanê xwe yê zikmakî hîn bibe, divê bi zimanê xwe dest bi dibistanê bike. Dema zarok dest bi fêrbûna zimanekî biyanî dikin, bi taybetî jî heke axaftina bi zimanê zikmakî qedexe be, ev yek di kesayeta zarokan de dibe sedema neyîniyan. Ji aliyê manewî ve kesayeta wan ji hev dikeve. Ew xwebaweriya wan qels dike."
Aktûranê anî ziman ku perwerdeya bi zimanê dayikê û jiyana li welatekî azad bi hev ve girêdayî ne û got: “Heke hûn ne li welatekî azad bin, jixwe zimanê we qedexe ye. Ji ber vê sedemê hûn nikarin bi zimanê xwe yê zikmakî perwerdeyê bibînin. Divê ji niha û pê ve ciwanên me fêrî zimanê xwe yê zikmakî bibin da ku karibin zarokên xwe bi zimanê xwe mezin bikin. Dema ku bigihin temenê dibistanê dikarin dersên tirkî bidin. Jixwe rastî tirkî tên. Bi taybetî jî jin ji bo zarokên wan van nakokiyan nebînin divê bi xurtî têbikoşin. Niha têkoşîneke têr û tijî tune ye. Di têkoşîna azadiyê de pêdivî bi têkoşîneke xurt heye."
Aktûranê di dawiya axaftina xwe de bang li malbatan kir ku zimanê zikmakî fêrî zarokên xwe bikin.
MA / Zemo Aggoz