NAVENDA NÛÇEYAN - Li Rojhilata Navîn ku bûye navenda berjewendî û nakokiyên emperyalîstan tevahiya salê êrîş dewam kir û krîza heyî mezintir bû. Geşedanên dawî bi xwe re hevsengiyên nû ava dike, ev yek ji bo hêzên berxwedêr hem xetere û hem jî avantaj e.
Erdnîgariya Rojhilata Navîn di sala 2024’an de jî bû şahidê nakokiyên di navbera hêzên navdewletî yên emperyalîst. Pêşketinên ku di nava salê de li Iraq, Îran, Sûriye, Urdun, Lubnan, welatên Kendavê, Misir û erdnîgariya Kurdistanê hatin jiyîn, tabloya ku dibe ku di heyama pêş de hevsengiyên nû çêbibin derxist holê.
REJÎMA BAAS HILWEŞIYA
Şerê navxweyî yê li Sûriyeyê ku di sala 2011’an de dest pê kir, îsal derbasî qonaxeke nû bû. Piştî êrîşên Heyet Tehrîr El Şam (HTŞ) ên di 26’ê mijdarê de hatin destpêkirin, rejîma Baas a 61 salî bi dawî bû. Beşar Esad xwe spart Rûsyayê û li herêmê alozî zêdetir bûn.
Tirkiye û Artêşa Niştimanî ya Sûriyê (SMO) vê rewşê ji xwe re wek firsendekê dibînin û li hember Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê dest bi êrîşan kirin. Di encama êrîşan de di nava salekê de herî kêm 162 sivîl hatin kuştin û 194 kes jî birîndar bûn.
Piştî êrîşên Tirkiye û SMO’yê li Şehba û Tel Rifatê bi deh hezaran kes neçar man koç bikin. Piştre êrîşên dijwar li ser Minbicê pêk hatin. Di dema ku li bajêr bi navbeynkariya DYE’yê agirbest hat ragihandin, êrîşên komên paramîlîter didomin.
ÊRÎŞÊN ÎSRAÎLÊ
Îsal yek jî jê geşedanê herî girîng jî êrîşên Îsraîlê bû. Îsraîl bi hinceta êrîşên ku Hamasê di 7’ê cotmeha 2023’an de dabû destpêkirin, êrîşên ku di tevahiya salê de dabûn destpêkirin berdewam kir. Di êrîşên Îsraîlê yên li ser Şerîda Gazeyê de 192 jê rojnameger herî kêm 44 hezar kesan jiyana xwe ji dest dan û zêdeyî sed hezar kes jî birîndar bûn. Îsraîl piştre êrîşên xwe yên li dijî Lubnan, Sûriye, Misir, Yemen û Îranê berfireh kir.
Îsraîlê başûrê Lubnanê dagir kir. Di encama pevçûnên berdewam de heta dawiya meha mijdarê agirbest hat ragihandin. Piştî ku Şam ket bin kontrola HTŞ'ê, Îsraîlê zêdetirî 300 êrîşên esmanî li seranserî Sûriyê pêk anîn. Îsraîl bi derbasbûna herêma tampon a li Girên Golanê yên li ser sînorê Sûriyeyê, ku ji sala 1973an vir ve bêçek bûye, derbasî Sûriyeyê bû.
Îsraîl di 17ê Îlonê de cîhazên desta yên ragihandinê ku endamên Hizbullahê li Lubnanê bikar dianîn teqandin. Di êrîşên sîber de 42 kesan jiyana xwe ji dest dan û zêdeyî 3 hezar û 500 kes jî birîndar bûn. Piştî êrîşan di 27’ê îlonê de serokê Hizbullahê Hesen Nasrallah li Beyrûtê hat kuştin. Serokê Meclisa Rêveber a Hîzbullah Haşim Safiyuddîn ku dihat payîn şûna Nasrallah bigirta jî di êrîşa 23’ê cotmehê ya li Beyrûtê de hatibû kuştin.
Wezareta Tenduristiyê ya Lubnanê ragihand ku di navbera 8'ê cotmeha 2023'an û 24'ê mijdara 2024'an de zêdetirî 4 hezar kesan di êrîşên li ser Lubnanê de jiyana xwe ji dest dane. Li gorî daneyên Ofîsa Koordînasyona Karên Mirovî ya Neteweyên Yekbûyî ragihand, di nava salekê de li tevahiya Lubnanê ji ber êrîşan herî kêm milyonek û 900 hezar kes koçber bûne. Tevî ku di 27'ê mijdarê de agirbest hat ragihandin jî êrîşên Îsraîlê dewam kirin. Di êrîşên di dema agirbestê de herî kêm 27 kesan jiyana xwe ji dest dan.
AKP DI HILBIJARTINÊN XWECIHÎ DE TÊK ÇÛ
Hilbijartinên herêmî yên di 31'ê adarê de li Tirkiyeyê hatin lidarxistin, di nava salê de pêşketina herî girîng bû. Desthilatdariya AKP-MHP’ê ji ber polîtîkaya xwe ya “dij-kurd” xwîn winda kir. AKP 12 şaredariyên mezin, YRP 1, DEM Partî 3, CHP 14 şaredarî bi dest xistin. Ji 51 şaredariyan AKP 12, ÎYÎ Partî 1, BBP 1, YRP 1, DEM Partî 7, CHP 21, MHP 8 şaredarî bi dest xistin.
Encamên hilbijartinan yên şaredariyên navçeyan wiha bûn: AKP 346, ÎYÎ Partî 22, Partiya Çep 1, BBP 13, DSP 1, YRP 37, DEM 57, CHP 314, Partiya Demokrat 2, MHP 114, TÎP 1, DEVA 1, Saadet. Partî 1. Dîsa namzetên serbixwe 9 şaredariyên navçeyan bi dest xistin. Biryar hat dayîn ku hilbijartin li navçeyên Guzelyurt a Aksarayê, navçeya Pinarbaşi ya Kayseriyê, navçeya Curnêreş a Rihayê, navçeyên Yildizelî û Guneykaya yên Sêwasê, bajaroka Perî ya Mazgîrta Dêrsimê, bajaroka Buyukkariştiran a navçeya Luleburgaz a Kirklareliyê û bajaroka Saglik a Aksarayê hilbijartin bên nûkirin.
AKP ku di hilbijartinan de bû partiya duyemîn, piştre dest bi tayînkirina qeyûman kir. Ji bo şaredariyên Colemêrg, Esenyurt, Bajarê Mezin a Merdîn, Êlih, Xelfetî, Dêrsim û Pulur û Miks qeyûm hatin tayînkirin.
Pêşveçûneke din a girîng a salê jî ew bû ku Serokê Giştî yê AKP'ê Tayyîp Erdogan çû Bexdayê û bi Iraq, Qeter û Îmaratê re li ser "Projeya Rêya Pêşketinê" pêşwext îmze kir. Piştî peymanê, Tirkiyeyê êrîşên xwe yên li ser herêmên Herêma Federal a Kurdistanê zêde kir. Di vê pêvajoyê de ji bilî êrîşên li ser herêmên Zap, Metîna û Avaşîn, Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê jî gelek caran bûne hedef. Wezîrên Parastinê yên Tirkiye û Iraqê piştî hevdîtinên ku di 15’ê tebaxê da li Enqereyê hatin kirin, "Peymana Lihevkirina Leşkerî, Hevkariya Ewlehî û Têkoşîna Dijî Terorê" îmze kiribûn. Di çarçoveya rêkeftinê de, biryar hat dayîn ku li paytexta Iraqê Bexdayê, navendeke hevahengiya ewlehiyê ya hevbeş were avakirin.
HELÎKOPTERA REÎSÎ KET
Îrana ku di navenda hevkêşeyên ku li Rojhilata Navîn hatin avakirin de bû, bi hilweşîna hikûmeta Şamê re gelek deskeftî winda kir. Di êrîşên 3’ê çileyê yên li nêzî gora Qasim Silêmanî ya li bajarê Kermanê yê Îranê û ji aliyê çeteyên DAIŞ’ê ve hatin girtin de 91 kesan jiyana xwe ji dest dan.
Îran di tevahiya salê de rastî êrîşên Îsraîlê hat. Serokê Buroya Siyasî ya Hamasê Îsmaîl Henîyye di 31ê Tîrmehê de li Tehrana paytexta Îranê di êrîşa Îsraîlê de jiyana xwe ji dest da. Rageşiya Îsraîl û Îranê piştî kuştina serokê Hizbullahê Hesen Nasrallah li Beyrûta paytexta Lubnanê zêde bû. Îranê di dîrokên cuda de bi sedan êrîşên mûşekî li dijî Îsraîlê pêk anîn.
Pêşveçûneke din a ku di nava salê de qewimî, mirina serokomarê Îranê Îbrahîm Reîsî di ketina helîkopterê de bû. Piştî wefata Reîsî di 6’ê tîrmehê de hilbijartinên serokomariyê yên heyama 14’emîn hatin kirin. Mesûd Pezeşkiyan di tûra duyemîn a hilbijartinê de bi wergirtina ji sedî 53.7ê dengan bû serokomarê 9’emîn.
URDUN
Hilbijartinên endamên Meclisa Nûneran di 10’ê îlonê de li Urdunê ku li ser rêya nû ya bazirganiyê ye ku Hindistan bi Rojhilata Navîn û Ewropayê ve girêdide, hat kirin. Eniya Kedê ya Îlamî ji 138 kursiyan 31 kursî bi dest xist û ev yek jî nîşan dide ku bandora Birayên Misilman li welêt ji nû ve dest pê kiriye. Li welatê ku bi qeyrana aborî û bêkariyê re têdikoşe, geşedaneke din a girîng a îsal jî êrîşa balafirên bêmirov ên di 28'ê çileyê de bû û di encamê de 3 leşkerên Amerîkayê mirin û 25 kes jî birîndar bûn.
AFXANISTAN
Li Afganîstanê ku DYA di sala 2021’an de rêveberî ji Talîbanê re hişt, zextên ji ber rêgezên “şerîetê” dewam kirin. Îsal bi deh hezaran kes neçar man ji Afxanistanê koçî welatên cuda bikin. Afxanistana di bin serweriya Talîban de veguherî girtîgeheke vekirî ya jin û zarokan. Jinên ku ji tenduristiyê bigire heta perwerdehiyê, ji werzîşê heta şahiyê di her qadê de mafên wan hatin astengkirin, ji bo hevgirtinê dest bi afirandina qadên alternatîf ji bo xwe kirin.
Di meha gulanê de li parêzgehên bakurê Afxanistanê ji ber barana zêde zêdeyî 400 kesan jiyana xwe ji dest dan. Di teqîna di 11’ê kanûnê de li paytext Kabîlê li avahiya wezaretê pêk hat de mirina Wezîrê Karên Penaber û Koçberan ê Afxanistanê Xelîl El Rehman Heqanî jî di nav geşedanên girîng de bû.
HERÊMA KENDAVÊ
Sala 2024’an a welatên Kendavê ku ji Erebİstana Siûdî, Behreyn, Qeter, Kuweyt, Mîrektiyên Yekbûyî yên Ereb, Yemen û Omanê pêk tê, lihevkirin û tevgerên dîplomatîk ve derbas bû. Pêvajoya lihevkirinê ya ku bi Peymana Îbrahîm a 2020’an û lûtkeya El-Ula ya 2021’an dest pê kir, bi Peymana Bazirganiya Azad a Tirkiye-Kendavê (GCC) ku di 31’ê tîrmehê de hatibû îmzekirin dewam kir.
Sala 2024 salek bû ku welatên Encumena Hevkariya Kendavê (GCC) tevî kêmbûna hilberîna neftê û nediyariyên aborî yên cîhanî geşbûna xwe ya aborî domandin. Aboriya Erebistana Siûdî ji sedî 3 mezin bû. Tevî ku nakokiyên di navbera Îsraîl û Hemasê de bandorên siyasî û civakî li welatên Kendavê hebû, lê ti welatek ji derveyî Yemenê helwestek zelal nîşan neda û siyasetek hevsengiya demdirêj şopand. Hûsiyên ku ji bo piştgiriyê bidin Filistînê keştiyên Îsraîlî yan jî keştiyên ku ber bi Îsraîlê diçûn li Behra Sor dikin hedef, bi êrîşên esmanî yên DYA û Îngilistanê yên li ser Yemenê va li dinyayê bû mijareke girîng. Êrîşên li Deryaya Sor û bandora Îranê ya li vê herêmê di stratejiyên ewlekariya Kendavê de diyarker bûn.
FAS, CEZAYÎR, TUNUS, LÎBYA...
Avakirina xetên enerjiyê yên li Fas, Cezayîr, Tûnis, Lîbya û Misrê mijarên sereke bûn. Kêmbûna avê, germahiya zêde û şewatên daristanan ên li Bakurê Afrîkayê bûne sedema koçberiyên mezin li welatên wekî Lîbya, Cezayîr û Fasê.
Di sala 2024’an de li ser projeyên enerjiyê, Fas gavên girîng avêtin, nemaze di avakirina xeta gaza xwezayî ya bi Nîjeryayê re. Fas di navenda du projeyên girîng ên hinartina gaza xwezayî de bû, ku ji Nîjeryayê dest pê dike û berbi Ewropayê ve diçe. Fasê ku bi van projeyan armanc dike ku têkiliyên aboriyê yên bi welatên Sahelê re xurt bike, di tevahiya salê de têkoşîna li dijî bêkarî û gendeliyê ya di siyaseta navxweyî û felaketên xwezayî yên wekî erdhej û lehiyê de berdewam kir.
Bêîstîqrara siyasî ya ku piştî Bihara Ereban dest pê kir li Lîbyayê dewam kir. Şerê navxweyî yê ku piştî sala 2011'an li welêt dest pê kir dewam kir, krîza koçberan û polîtîkayên enerjiyê di nav mijarên rojevê de bûn.
Li Tûnisê ku di sala 2010’an de dest pê kir, di sala 2010 de dest pê kir, bidawîbûna civîna Serokkomar Serokwezîr Kays got û rêgezên destûrî li ber krîza mezin a siyasî li welêt bûn. Xwepêşandan û pevçûnên nêrînên dijber yek carî rîska şerê navxweyî li welêt bilind kir.
Li Cezayîrê ku bi binpêkirina mafên mirovan û pirsgirêkên aborî têdikoşe, hilbijartinên 7'ê Îlonê hatin lidarxistin, boykot kirin. Rêjeya beşdarbûna hilbijartinên ku di encamê de ji bo cara duyemîn serokkomarê niha yê ku ji aliyê artêşê ve tê piştgirîkirin Abdulmecîd Tebûn hat hilbijartin, ji sedî 26,5 ma.
Desthilatdariya 29 salan a Husnî Mubarek li Misirê di Sibata 2011 de bi dawî bû. Di hilbijartinên ku piştre hatin kirin de, Partiya Azadî û Edaletê ya bi serokatiya Mihemed Mursî ku di rêza Birayên Misilman de bû, hat ser desthilatdariyê û piştî 8 mehan bi derbeya ku ji aliyê Sererkanê Giştî yê wê demê Ebdulfetah Sîsî ve hat kirin, hat hilweşandin. Yek ji geşedanên herî girîng ên sala borî jî ew bû ku Sîsî di 4'ê îlonê de li Enqereyê ji aliyê Serokê Giştî yê AKP'ê Tayyîp Erdogan ê ku berê jê re gotibû "Qatil û darbekar" bi merasîmeke fermî hat pêşwazîkirin.
MA / Emrullah Acar