Dîroknas Aydin: Aştî li ser bingeha welatîbûna wekhev pêkan e

img

ÎZMÎR - Dîroknas û Nivîskar Erdogan Aydin diyar kir ku eger Kurd bi Tirk, Ereb û Farisan re bibin xwedî maf û azadiyên wekhev wê aştiya herêmê pêkan be û ji bo vê yekê divê Kurdên li 4 parçeyan yekîtiya neteweyî pêk bînin.

Di 27'ê Sibatê de Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan ‘Banga Aştî û Civaka Demokratîk’ kiribû. Di bangawaziyê de işaret bi pêşketina dîrokî ya ‘Tifaqa Kurd-Tirk’ kir û destnîşan kir ku divê li ser bingeha "welatîbûna wekhev û demokratîkbûyînê" bê nûkirin. Abdullah Ocalan îroj pergala netewe-dewlet wek çavkaniya sereke ya pevçûnan bi kar tîne û bal kişand ser wê yekê ku ev rewş dikare bi modela jora neteweyan çareser bibe.
 
Di dîrokê de tifaqa Kurd û Tirk çawa û di kîjan şert û mercan de destpê kir, tifaq çawa veguherî pevçûnan û sedema pevçûnan çi ne? Dîroknas û nivîskar Erdogan Aydin pêşketina dîrokî ya vê tifaqê, qonaxên ku tê re derbas bûne, veguherîna wê û gelo pêkan e ku ev tifaq li şopa xwe ya dîrokî vegere yan na, nirşxand.
 
Aydin bibîrxist ku Tirk di navbera salên 900 û 1000’î de hatine Anatolyayê û ji ber ku herdu gel jî misilman bûne di navbera wan de pevçûn derneketiye. Aydin da zanîn ku wê demê di navbera şîa û sûniyan de pevçûn hebûne lê ji ber ku desthilatên Kurd û Tirk sûnî bûne di navbera wan de nakokî dernekiye û di dîrokê de tifaqa yekem jî bi Şerê Milazgirê ve pêş dikeve. Aydin diyar kir ku piştî Şerê Milazgirê li şûna dewamkirina begtiyên Kurdan yên wekî Merwaniyan bêhtir girêdana Împaratoriya Selçûkiyan ve hatiye tercîhkirin û ev jî vebijêrka ku Kurd bibin xwedî dewleteke cûda ji holê radike û wiha axivî: “Eger em hem nasnameya misilmantiyê û hem jî faktorên ku hê hişmendiya neteweyî di vê serdemê de pêk nehatiye li ber çavan bigirin, ev têkiliya yekemîn ji bo hemû têkiliyên piştî wê neynikek e. Û ev neynik tîne bîra me ku ji aliyekî ve erê ji mijara tifaqa hezar salî ya Kurdan bi Tirkan re, ku îro ji aliyê siyasetmedar û rewşenbîrên Kurd ve tê îfadekirin; lê li aliyê din tê xwestin ku bi guman nêz bibin."
 
DI SALÊN 1500’Î DE XWESERIYA KURDAN
 
Aydin anî ziman ku heman tişt di Şerê Çaldiranê ya sala 1514’an de tê jiyîn û di vî şerî de bi saya Kurdan dewleta Osmaniyan li hemberî Safewiyan bi ser dikeve. Aydin da zanîn ku piştî vî şerî Osmaniyan xweseriya begên Kurdan nas kiriye û wiha got: “Yanê destur nade dewlet bê avakirin, lê xweseriyê nas dike. Nemaze jî di navbera siyasetmedar û entelektuelê Kurd Îdrîsî Bîtlîsî û Yavûz de peymana Amasyayê tê îmzekirin. Bi vê peymanê ve mîrîtiyên Kurdan derveyî pergala timar a Osmaniyan tên hiştin. Mîrîtiyên Kurdan li ser axa xwe serdestiya xwe didomînin. Mîrîtiyên Kurd hebûna xwe wekî mîrîtî domandin û berdêla wê jî baceke birêkûpêk dan dewleta Osmanî. Di rewşa şer de jî ji bo Împaratoriya Osmanî leşker dişandin. Di vir de statuyek heye. Di navbera salên 1514 û 1820’an de Kurd girêdayî Osmaniyan bûn, lê xweseriyeke wan jî hebû.”
 
'TÊKILIYÊN GIRÊDAYÊ HEV' 
 
Aydin diyar kir ku ev statû bi Mahmûtê Duyemîn re yekalî ber bi xirabûnê ve çû û got ku gavên Mahmût Duyemîn ên ji bo navendîkirina dewletê kir ku Kurd berdêlê bidin. Aydın, anî ziman ku di vê serdemê de ji ber neyekbûna Kurdan û nebûna hişmendiya netewî berxwedan lawaz bû û divê ji vê yekê ders bên derxistin û wiha got: "Dema em li dîrokê dinêrin kurd her tim li hemberî Osmaniyan, Selçûkiyan, Emewiyan, Abbasiyan û Sefewiyan di dezavantajekê de bûn. Ji ber vê yekê, dema ku nedîtina wan a siyasî ku hevkarî û yekparebûna wan misoger dike were zêdekirin, îro nexşeya Rojhilata Navîn xirabtir bûye.” Aydin anî ziman ku her çiqas mafê damezirandina dewletekê bi giştî mafê bingehîn ê miletan e di serdema netewperestiyê de û di encamê de Tirk, Ereb û Faris ku dikarin dewletên xwe ava bikin, Kurdan tevî ku xwedî nifûsek pir mezin û erdnîgarî ne jî ji ber helwestên xwe yên girêdayîbûna ya dîrokê, serdema neteweyan ji dest çûye.
 
YEKITIYA KURDAN
 
Dîroknas Erdogan Aydin diyar kir divê Kurd teqez yekitiya xwe pêk bînin û wiha got: “Ji ber vê yekê, pêşketineke neteweyî ya Kurdan ku karibe li her çar parçeyên heyî entegrebûna hev, wê ji xwe pêk were. Di rastiyê de tevgera Kurd li Tirkiye û Rojava formûleke nû pêş xist. Pêşketineke bi yekgirtina neteweyî ya bi Kurdistana Iraqê re, dibe ku pêkanîna vê formûlê ji ya ku mirov bifikire hêsantir û kurttir bike. Ji bo vê jî divê yekîtiya netewî ya Kurdan weke pêdiviya demokrasiyê û têkoşîna mafan were parastin. Di roja îro de jî bi awayekî fermî li derve neyê nîşandan jî, daneyên xurt hene ku li Tirkiyeyê îhtimal û gavên pêvajoya çareseriyê hatine avêtin. Lê belê li Tirkiyeyê bingeha ku siyaseta Tirk mafên Kurdan wekhev û li ser esasê wekhev qebûl dike, nîne. Di vê mijarê de ya herî pêşketî dewleta federal a li Kurdistana Iraqê ye. Lê belê di xwedîderketina herêmên din ên Kurdan de kêmasî û qelsiyeke cidî heye û pirsgirêkeke Kurd heye ku tenê xwe dispêre berjewendiyên serdestan. Ji ber vê yekê, eger Kurd karibin di nava xwe de baş nîqaş bikin û li welatên lê ne bi hêzên serdest re lihevkirinekê pêk bînin, pêkane ku di dema pêş de li gorî mercên nû pirsgirêka Kurd bê çareserkirin.”
 
'ÇARESERÎ HEMWELATIYA WEKHEV E'
 
Aydin, destnîşan kir ku aştî li ser esasê hemwelatiya wekhev dikare pêş bikeve ku tu kes pêkutî û îstismara din nake û wiha berdewam kir: "Çareseriya pirsgirêka Kurd a îro bêyî ku sînorên heyî bi temamî ji holê bên rakirin; lê dikare ji cihekî ku Kurd bi Tirk, Ereb û Farisan re bibin xwedî mafên wekhev, çareser bibe. Ev çareserî hem li gorî konjonktura navneteweyî ya heyî, hem jî li gorî rastiya herêmê zêdetir e. Ji bilî vê yekê, ev çareserî li şûna formula dewletê ya neteweyî ku bi berjewendiyên serdestan re li hev dike, ancax dikare li ser bingeha çareseriya pirsgirêkên bingehîn ên gelê Kurd, hilberîner, kedkar û jinan pêk were. Yanî pêngavên wekî rakirina qedexeyên li ser zimanê dayikê, naskirina mafê xwerêveberiyê ji aliyê hemû hikumxwarên herêmê ve û nermbûna demkî ya sînoran karibe pêşketina bi lez a herêmê, çareseriya pirsgirêka Kurd, di zûtirîn demê de bidawîbûna şer û serbixwebûna herêmê misoger bike. Ez difikirim ku çînên desthilatdar ên Tirk, Ereb û Fars jî mecbûrî vê ne. Ji ber ku budçeyên wan ên giran ên şer û meyla wan a herdemî ya xerakirina dîrok û siyasetê ji bo înkarkirina Kurdan tevahiya herêmê jehrî dike. Ji bo vê jî qebûlnekirina çareseriya pirsa Kurd weke derseke ku ji vê dîrokê were derxistin. Ji krîza aborî ya Tirkiyê bigire heta têkiliyên derve û pirsgirêkên aborî yên herêmê û gelek pirsgirêkên din çareser bike.''
 
MA / Tolga Guney
 

Sernavên din

29/04/2025
16:31 Ji ber stranên Kurdî 10 meh cezayê hefsê dan siyasetmedaran
16:28 Serokkomarê Iraqê qanûna bajarbûna Helebceyê îmze kir
16:16 Şandeya DBP û DEM Partiyê çû serdana MSD’ê
16:10 Rêveberiya Xweser 1’ê Gulanê wek roja betlaneyê ragihand
15:54 Di doza zaroka Êzidî de der heqê parêzeran de serlêdana sûc hate kirin
15:43 ‘Ji bo serkeftina pêvajoyê divê lez bidin hewldanan’
15:31 Baroya Îzmîrê: Li ser jiyana Aslan û Zîncîr xetereyeke cidî heye
15:17 Çelebî piştî 31 salan hate bajarê xwe
14:37 Di doza SES’ê de biryar nehat dayin
14:29 Kesên di 1’ê Gulanê de hatin qetilkirin hatin bibîranîn
14:14 TJA: Jiyana demokratîk dê bi keda jinê bê avakirin
13:47 Hevseroka GABB’ê Neslîhan Şedal: Sepana qeyûman bi dawî bikin
13:41 GABB’ê civîna xwe ya asayî ya salane li dar xist
13:32 Doza Komkujiya Pirsûsê: Piştî 10 salan dê dîmenan ji pisporan re bişînin
13:04 Danişîna doza revandina zaroka Êzidî dest pê kir
12:56 Di doza teqîna Pasûrê de biryara guhdarîkirina şahidan hate dayin
12:45 Tulay Hatîmogûllari: Em bang li îktîdarê dikin ku îradeyeke pênber raber bike
12:44 Tevî agirbestê jî êrişên dewleta tirk didomin
12:18 Parêzeran ji bo hevdîtina li Îmraliyê serlêdan kirin
12:17 Pelîn Yilmaz jiyana xwe ji dest da
11:37 Li gorî TUÎK’ê bêkarî kêm bûye
11:34 Kuçukbalaban: Divê dewlet nexşerêya xwe aşkera bike
10:17 ‘Em ê bi dirûşma civaka demokratîk li qadên 1’ê Gulanê bin’
09:43 Jinên ciwan dê di 1’ê Gulanê de têkoşîna wekheviyê mezin bikin
09:23 Li Bestayê di bin kontrola leşkeran û bi destê cerdevanan dar tên birîn
09:11 Çîçeka nadîde ya biharê: Guldexwîn
09:03 'Divê dewlet û Kurd peymanê îmze bikin'
09:02 Seroka AKDAM'ê: Heya tundiya li ser jinê bi dawî nebe wê têkoşîna me bidome
09:01 Parêzerê girtiyê ku krîzê li dilê wî xist: Divê demildest bê berdan
09:00 ROJEVA 29’Ê NÎSANA 2025’AN
08:42 Serdegirtinên beriya 1’ê Gulanê: 92 kes hatin binçavkirin
28/04/2025
16:22 Li gelek bajaran ji bo 1’ê Gulanê bang hate kirin
16:09 ‘Faîlên Roboskê ev 160 meh in nehatine darizandin’
15:52 Iraqê Şara vexwend Lûtkeya Ereban
15:50 Di 12 salan de herî kêm 764 zarok di cînayetên kar de hatin qetilkirin
15:34 Li Stenbolê erdhejeke din çêbû
15:29 2 sal cezayê hefsê dan Hevserokê DEM Partiyê yê Stenbolê
15:25 Li Îranê 2 kolber birîndar bûn
15:25 Gulistan Kiliç Koçyîgît: Daxwaza me ya sereke azadiya fîzîkî ya Ocalan e
15:07 Kesên li Kazanci Yokuşu hatin qetilkirin hatin bîranîn
14:57 Xwendekara piştgirî da Pexşan Ezîzî hate girtin
13:19 Piştî sewqê lêgerîna tazî û lêdan
13:08 Rewşa Onder krîtîk e: Refleksên wî yên mejî kêm bûne
12:34 ÎHD: 335 jê rewşa wan giran bi giştî herî kêm hezar û 412 girtiyên nexweş hene
12:11 Rêxistinên civaka sivîl û baro: Ji bo 'mafê hêviyê' divê qanûn tavilê bên guhertin
11:20 'Di konferansê de derket holê ku hewcedarî bi peymana jinan heye'
11:01 YNK û PDK ji bo hikûmeta nû dê cara 12’emîn bicivin
10:50 Ji nexweşxaneyê daxuyanî: Metirsiya li ser jiyana Onder didome
10:42 ‘Tirkiye ne di wê pozîsyonê de ye ku bikare dengê xwe ji têkiliyên li Qibrisê re bike’
09:56 Xwebûn bi manşeta ‘Dawiya kedxwariyê nêz e’ derket
09:32 Li Kutahyayê bi pileya 3.9’ê erdhej çêbû
09:19 Geneviève Garrigos: Modela Rojava ji bo pêşeroja Sûriyeyê girîng e
09:04 Ji PKK’ê daxuyaniya têkildarî ‘kongreyê’
09:04 Li Samsunê hezaz: 2 jê zarok 3 kesan jiyana xwe ji dest dan
09:02 Delegeyên Konferansa Yekrêziya Kurd: Niha dema Kongreya Neteweyî ya Kurd e
09:02 'Di pêvajoyên biryardayinê de divê jin xwedî gotin bin’
09:02 DEM Partî: Bi coşa Newrozê ber bi 1’ê Gulanê ve
09:00 ROJEVA 28'Ê NÎSANA 2025'AN
27/04/2025
16:52 Girtiya siyasî ji ber ber bêdengiya li dijî darvekirinan dest bi greva birçîbûnê kir
15:52 'Di dosyaya Rojîn Kabaîşê de bila lêpirsîneke serbixwe bê destpêkirin’
15:39 Bi daxwaza ‘Ji Abdullah Ocalan re azadî’ meş hat lidarxistin
15:38 Şandeya DBP û DEM Partiyê çû serdana Reqayê
15:23 Ji bo Tanju Kaya şîn hate danîn
15:18 Rêveberiya nû ya MATUHAYDER’ê diyar bû: Divê tecrîd bê rakirin
15:13 Li Humsê gora komî hate dîtin
14:37 Meral Daniş Beştaş: Mijara herî girîng, mercên xebatê yên azad ên Ocalan in
13:57 Bîlançoya teqîna li bendergeha Îranê giran dibe
13:47 Rejîma Îranê cenazeyê Heydaranlu radestî malbata wî nake
13:26 Civîna navberê ya Komxebata Stargehên Jinan bi dawî bû
12:51 Vaye belgeya dîrokî ya di Konferansa Yekrêziya Kurdî de hate erêkirin
12:50 Dewleta tirk di sê rojan de hezar û 164 caran êriş kir
12:30 Li Cizîrê civîna jinan a rêveberiyên herêmî hat lidarxistin
12:22 Çîgdem Kiliçgun Uçar: Divê Ocalan azad bibe
12:13 Li Kanadayê wesayîtekê da ser welatiyên tev li mihrîcanê bûn
12:12 Kenanoglû: Rola Sirri Sureyya Onder a di civakîkirina aştiyê de mezin e
11:21 ‘Konferansa Yekitiya Kurdî li ser banga Abdullah Ocalan civiya’
10:57 Jin di têkoşîna li dijî tiryakê de bibiryar in
10:35 Li Amedê dê pêvajo ji milyonek kesan re bê vegotin
10:27 Hejmara nû ya kovara Jinê derket
10:09 Li Girtîgeha Tokatê ev 7 meh in tedawiya girtiyan tê astengkirin
09:44 Rojnameger Tar: Cihê Qibrisê girîng e lê Kurd jî xwedî pozîsyoneke ewqas girîng in
09:05 Di şer de ji malbata xwe 19 kes winda kir: Bila dewlet gavan biavêje
09:00 ROJEVA 27’Ê NÎSANA 2025’AN
26/04/2025
19:56 Xelatên İbrahim Ehmed dan Şervan Kobanê, Amedspor, Mezlûm Ebdî û Zara Mihemedî
17:49 Li Qahîreyê panela 'Doza Ermeniyan di ramanên Ocalan de'
17:30 Dermankirina Onder di roja 11'an de ye: Xetere didome
17:23 Zarokê 9 salî gava erd diajot bi giranî birîndar bû
17:17 Ji bo berdana girtiyên nexweş Yanik û Elbî bang kirin
17:11 Serokê Baroya Stenbolê beşdarî çalakiya Dayikên Şemiyê bû
16:13 Li Şirnexê li dijî talankirina xwezayê dar hatin çandin
15:47 Encamnameya Konferansa Yekrêzî û Yekhelwesta Kurdî hat eşkerekirin
15:33 Li Amed, Êlih, Colemêrg û Îzmîrê çalakiya xizmên windayan
14:42 Beşdarên Konferansa Yekîtiyê: Di berxwedana Kobanê de yekîtî pêk hat
14:34 Li Bendera Bender Ebbas a Îranê teqîneke mezin
14:27 Li dijî tiryakê avakirina 'Platforma Şiyar Be!' hat deklerekirin
14:22 Ji Barzanî ji bo Konferansa Neteweyî peyam
13:52 Li Amedê Konferansa Yekîtiyê hat silavkirin
13:21 Ji KCK'ê ji bo Konferansa Neteweyî peyam
12:01 Mazlûm Ebdî: Yekîtiya kurdan yekîtiya Sûriyeyê ye
10:55 Konferansa Yekrêzî û Yekhelwesta Kurdî dest pê kir