ENQERE - Tuncer Bakirhan diyar kir ku rêya heqderketina ji gefên derve misogerkirina aştiya navxweyî ye û got: "Komîsyon mecbûr e ku bibe 'mitbexa' rêziknameyên ku dê veguheztina ber bi aştiya pozîtîf misoger bike. Divê ji bo demokratîkbûn û avakirina serweriya hiqûqê gav bên avêtin." 

 

Li Tirkiyeyê, sala 2025 bû sala gelek rojevên siyasî, civakî û herêmî û ligel van krîz û pêngavên dîrokî jî çêbûn. Krîza aborî, zexta ku ji ber şerên herêmî çêbû û xitimîna siyaseta navxweyî atmosfera giştî ya welêt diyar kir. Di vê dîmena tevlihev de, destpêkirina Pêvajoya Aştî û Civaka Demokratîk ji hêla Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan ve deriyek nû yê hêviyê vekir. Vê gavê nîqaşa bingehîn a der barê çareseriya pirsgirêkê de xist nav qada siyaset, danûstandinên civakî û anî zemîna meclisê. Her çend hêviyên ji bo aştiyê di civakê de di sala 2025'an de xurt bin jî, pêşveçûna hêdî ya dewletê di avêtina gavên berbiçav û sazûmanî de pirsgirêka baweriyê jî bi xwe re anî.

 

Hevserokê Giştî yê Partiya Wekhevî û Demokrasiyê ya Gelan (DEM Partî) Tuncer Bakirhan, pirsên Ajansa Mezopotamya (MA) yên der barê pêşketinên siyasî yên sala 2025'an de, bi taybetî yên der barê Pêvajoya Aştî û Civaka Demokratîk de, bersivand.

 

Pêvajoyê salek li dû xwe hişt. Ji destpêka pêvajoyê ve li Tirkiyeyê atmosfereke civakî-siyasî çawa derketiye holê? Di navbera sala borî û îro de çi guheriye; encamên berbiçav çi ne?

 

 

 

Pêşî ez dixwazim silavên xwe yên sersalê ji hemû Tirkiyeyê re bişînim. Hêvî dikim ku sala 2026'an ji me hemûyan re aştî, aramî û biratiyê bîne û îradeya me ya jiyana bi hev re bêtir xurt bibe. Bi dil û can dixwazim ku ev salek be ku her kesê ku li ser vê axê dijî bextewar, azad û wekhev be. Der barê pirsa we de, Pêvajoya Aştî û Civaka Demokratîk, piştî gelek salên tundî û zilm û zordariyê, careke din bi awayê herî xurt xeyalkirina aştiyê û hewldana ji bo jiyaneke demokratîk gengaz kir. Di vî warî de, hem motîvasyona siyasetê guhertiye û hem jî hêviyeke mezin afirandiye ku em dikarin pirsgirêkan bi danûstandin û diyalogê çareser bikin, bi afirandina serdemek ku mirov tê de jiyana xwe winda nekin û çek bêdeng bin.

 

Di vê sala borî de, bi saya îradeya siyasî ya birêz Abdullah Ocalan û gavên bi biryar ên Tevgera Siyasî ya Kurd, pêşketinên girîng çêbûn. Qonaxa ku jê re "aştîya negatîf" tê gotin ku rawestandina pevçûnên çekdarî û jiholêrakirina şert û mercên ku dikarin rê li ber pevçûnên wiha vekin vedihewîne, qediya. Niha dem hatiye ku hemû saziyên siyasî, nemaze desthilat û meclis û civaka sivîl rê û rêbazan bibînin da ku daxwaza aştî û demokrasiyê bi tundî îfade bikin. Dema ku ev werin dîtin, dê ji bo sala pêş de mimkun be ku îradeya siyasî û gavên wêrek ên ku par hatine avêtin bi aştiyê werin tacîdarkirin.

 

Banga Abdullah Ocalan a 27'ê Sibatê û piştre rawestandina çalakiyên çekdarî û vekişîna PKK'ê, wekî xaleke werçerxê ya "radîkal" tê dîtin ku bêyî  dewlet gavê bavêje. Dema ku em ji îro ve li paşerojê dinêrin, girîngiya van gavan ji bo pêvajoya çareseriyê çi ye û wan çawa bandor li çarenûsa wê kir?

 

Di vê pêvajoyê de, min bi taybetî ezmûnên pevçûn û çareseriyê li çaraliyê cîhanê bi berfirehî ji nû ve lêkolîn kirin. Li gelek deverên cîhanê, rawestandina çalakiyên çekdarî û fesixkirina rêxistina navborî di dawiya pêvajoyê de çêdibin, mîna ku ew rawestgeha dawîn a rêwîtiyeke dirêj be. Lêbelê, Ocalan, bi wêrekiyeke ku şahidiya dîrokê dike, ev rêwîtî berevajî kir; wî rawestgeha dawîn kir gava yekem. Bi zivirandina pîramîdê ji jor ve, wî navenda giraniyê pir bi tundî ber bi aştî û qada siyasî ve guhert.

 

Ez dikarim girîngiya van gavan wiha kurteber bikim: Ocalan, bi banga fesixkirina rêxistina ku wî damezrandiye, çek ji destpêkê ve ji ser maseyê rakir. Ev mînakeke kêmpeyda ye li cîhanê. Wî pêvajoyeke neasayî da destpêkirin û tevkariyeke girîng di lîteratura li ser nakokî û çareseriyê de kir. Bi saya van gavan, astengiya herî krîtîk a ku dê çarenûsa pêvajoyê diyar bike, hatiye derbaskirin. Niha pêvajo dikare di warên siyasî, civakî û meclisê de were çareserkirin.

 

Van pêşketinên dîrokî yên ji giravê heta dawiyê derî vekirin. Lê bi rastî, divê ez vê jî bibêjim; Ocalan berdewam pedalê gerand, îradeya hilkişîna gir nîşan da. Lêbelê, dewlet û desthilatê jî ew ji paş ve şopandin. Bi tena serê xwe gerandina pedalan di rêya aştiyê de westîner e û ne domdar e. Niha dem hatiye ku meclis bi tundtir pedalan bigerîne û vî barî hilgire û berpirsiyariya hevbeş bigire ser xwe. Ji ber ku aştî ne barekî wiha ye ku tenê li ser milê aliyekî were hilgirtin, lê pirek e ku em ê bi hev re ava bikin. Û ji bo avakirina vê pirê, divê her kes xwe bide ber vî barî. 

 

Nebûna gavên berbiçav ên desthilatê çawa bandorê li ser hêvî û baweriyê dike? Gavên yekem ên "girîng" ji bo domdariya pêvajoyê çi ne?

 

Ev rewşeke krîtîk e. Ev tiştek e ku me di her fersendê de anî ziman û bal kişand ser. Çima? Ji ber ku, bi qasî ku em dibînin, derengketina gavên berbiçav du qadên xetereyê diafirîne. Ya yekem, ew bi xwezayî hestek "taktîkeke din a derengxistinê?" di civakê de çêdike; ya duyem û ya girîngtir, ew ji bo "provokasyonan" qadê diafirîne. Siyaset mîna xwezayê ye; ew ji valahiyê nefret dike; her valahiyek ku bi gavên qanûnî neyê dagirtin dikare ji bo provokasyonan vekirî bibe. Her ku derengketin zêde dibe, dengê kesên ku li dijî aştiyê ne bilindtir dibe.

 

Lê divê ez li vir tiştekî diyar bikim: Ez behsa rêbaza "em tavilê bikin" nakim. Pêvajoyên wiha di her qonaxê de gavên taybetî hewce dikin; paşxistin an derengxistin wan encaman nade. Ji ber vê yekê, mifteya domdariyê ne jest an sozên biçûk in ku baweriyê ava dikin, lê garantiyên qanûnî û sazûmanî, gavên berbiçav in. Ji destpêkê ve, em di ser "bivênevê" re neçûn. Me li tiştê ku divê di kîjan demê de were kirin, kîjan çalakî dê rê vekin nihêrî û em li gorî wê tiştê ku divê were kirin diyar dikin. Gelek rêzikname hene ku guhertinên qanûnî hewce nakin. Hin tişt hene ku dikarin di demeke kurt de werin kirin û me got ku ev ê hin rihetiyê peyda bikin. Mînak, bidawîanîna rejîma qeyûm; misogerkirina azadiya derbirînê, rêxistinbûnê û çalakiyên siyasî; misogerkirina serxwebûna dadwerî û wekheviyê di cezakirinê de û berdana girtiyên nexweş. Bi heman awayî, divê meclis destpêşxeriyê bigire û bi raporeke hevbeş bi lez derbasî qonaxa qanûndanînê bibe. Her wiha, misogerkirina ku birêz Ocalan xwedî ragihandineke azad, karê azad û şert û mercên jiyanê yên azad be. Ev tişt in ku dikarin di qonaxa yekem de bi lez werin kirin.

 

Guhertina ziman û helwesta Devlet Bahçelî yek ji mijarên herî zêde tê nîqaşkirin. Hûn vê guhertinê çawa şîrove dikin; gelo ew îradeyeke rastîn e ji bo dîtina çareseriyekê, an jî gaveke taktîkî ye ku armanc dike PKK'ê ji holê rake?

 

Serokê Giştî yê MHP'ê birêz Bahçelî, bi daxuyaniya xwe ya di 22'yê Cotmehê de, ezberên hişk şikandin. Di vî warî de, daxuyanî û helwesta wî ya piştre hêja ne. Bê guman, Bahçelî, an jî siyasetmedarekî din, sibehekê şiyar nabe û ji nişkê ve ji helwestên xwe yên siyasî yên klasîk 180 dereceyî venagere. Ji ber vê yekê, dema ku em pêvajoyê ji perspektîfeke aktor-bingehîn analîz dikin, divê em şert û mercên siyasî yên objektîf li ber çavan bigirin. Ango, em vê guhertina helwestê wekî encameke hin dînamîkên cîhanî, herêmî û Tirkiyê dibînin ku di heman konjonktûrê de li hev dikevin û li hev dicivin, bi vî rengî çareseriyek ji bo pirsgirêka Kurd ferz dikin.

 

Dema ku em ji vê perspektîfê ve li ser tiştên qewimîne disekinin, em dikarin pirsgirêkê bêyî ku wê bi dilemaya gelo ew îradeya çareseriyê ye an taktîkek e, binirxînin. Bi vî rengî, em dikarin hem kiryarên aktorên cuda yên di pêvajoyê de çêtir fam bikin û hem jî berpirsiyariyên xwe yên bingehîn, wekî hilberandina polîtîkayên ji bo çareseriyeke demokratîk û zextkirina ji bo çareseriyekê, çêtir bicîh bînin.

 

Di destpêka pêvajoyê de xuya bû ku CHP di rewşeke erênîtir de bû. Lêbelê, tê gotin ku bi demê re ew ber bi helwesteke cuda ve çûye. Hûn vê guhertinê bi çi ve girêdidin? Encamên gengaz ên negirtina rola "damezrîner/hêsanker" ji hêla CHP ve çi ne?

 

 

 

CHP'ê di destpêkê de di qonaxa yekem a pêvajoya ku di Cotmeha 2024'an de dest pê kir de piştgiriyek bi baldarî pêşkêş kir. Ango, ne bi tevahî li dijî bû û ne jî bi tevahî li gel bû... Ew mîna çavdêrekî bû ku li nîvê pirekê rawestiyabû û li her du aliyan temaşe dikir. Bi taybetî daxuyanî û tevkariyên birêz Ozel di qonaxa destpêkê de pir erênî bûn û hêvî dan me hemûyan. Lêbelê, piştî operasyonên 19'ê Adarê, ew di nezelaliyeke bêalî de asê ma. Mîna lîstikvanekî ku di navbera temaşevanan û lîstikê de asê maye, hewl dide ku ji cihê ku li ser dikê rawestiyaye fêm bike ka çi diqewime. Ji ber ku qonaxa yekem bi piranî di sêgoşeya dewlet-PKK-Ocalan de pêk hat, aliyê siyasî yê navxweyî hîn ne diyar bû. Lêbelê, dema ku pêvajo derbasî qonaxa duyemîn bû, top niha di qada sazûmana siyasî de bû. Di vê qonaxê de, bandora her peyvek ku tê gotin, her gavek ku tê avêtin an neyê avêtin, dê ne wekî qonaxa yekem be. Û tam ev yek qewimî. Ev ji bo hemû aliyan derbas dibe. Em ketine qonaxeke ku fatûreya xeletiyan dê giran be.

 

Mixabin, CHP'ê ev qonaxa duyemîn bi badanajê dest pê kir. Biryara neşandina endamekî/ê ji bo komîsyona Îmraliyê xala yekem a şikestinê bû. Ev ne tenê 'na' bû, ew hilbijartineke dîrokî bû. Gotina "sendroma Stockholmê" ya Ozgur Ozel a li ser DEM Partiyê û Kurdan di kongreyê de jî şikestinek çêkir. Bê guman, ez daxuyaniyên paşê yên birêz Ozel ên ku vê yekê rast kirin teqdîr dikim. Mixabin, xala sêyemîn a şikestinê rapora ku pêşkêşî meclisê hat kirin bû. Em hêvî dikin ku partiyeke damezrîner a komarê, partiyek ku di heman demê de berpirsiyariya dîrokî ya derketina holê ya pirsgirêkê hildigire û di hundurê xwe de meylên demokratîk dihewîne, helwesteke wêrektir bigire. Cihê ku di rewşeke wiha de ye ku ji rapora 1989'an jî pir paşde ye, fikar e.

 

Ez dizanim û fêm dikim ku operasyonên zêde yên li dijî CHP'ê piştî operasyonên 19'ê Adarê ew xistine rewşeke dijwar. Ev ji bo CHP'ê û bingeha wê şokeke mezin bû. Dibe ku ev cara yekem be ku ew rastî zexteke ewqas sîstematîk tên. Ew ketine bahozek ku berê qet nedîtine. Dibe ku ev rewş bûye sedema dûrketina wan ji pêvajoyê. Lêbelê, ez dixwazim li vir xaleke girîng tekez bikim; heke kesek hewl dide CHP'ê ji pêvajoyê derxîne, ev tê vê wateyê ku lîstikek tê lîstin. Divê CHP vê lîstikê bibîne û bi tevlêbûneke bêtir û girtina înîsiyatîfê dikare wê têk bibe. Ne li ser revîna ji bahozê ye, lê li ser ajotina rast di bahozê de ye ku jiyanan rizgar dike. Partiyek ku dixwaze di pêşeroja Tirkiyeyê de xwedî gotin be, divê îdîaya xwe ya ji bo çareseriyek, ji bo pirsgirêkeke sedsalî ya welêt bi tundî pêşkêş bike.

 

Pêşniyaza min a dilnizm ev e: divê CHP baldar be ku nehêle dijatiya wê ya li hember desthilatê veguhere dijatiya pêvajoyê. Dijatiya bêdawî ya li hember desthilatê mafê wê yê herî xwezayî ye, lê divê em li ser zêdekirina xalên hevpar ên der barê pêvajoyê de bisekinin. Yên ku li derveyî pêvajoyê dimînin li derveyî dîrokê dimînin. Û li derveyî dîrokê mayîn li dijî xwezaya siyasetê ye.

 

Rapora CHP'ê ya ku pêşkêşî komîsyonê hat kirin, ji ber ku "ji bîrkirina bendên ku di destûra heyî de hatine nivîsandin lê nehatine bicîhanîn wêdetir neçûye" rexne lê hatiye kirin. Gelo pirsgirêka Kurd di bingehê de meseleya "nebicîhanîna Destura Bingehîn" e? Sedemên vê nêzîkatiyê çi ne û encamên wê dikarin çi bin?

 

Bê guman nebicîhanîna destura bingehîn a heyî pirsgirêkeke mezin e, lê pirsgirêka Kurd bi vê yekê ve sînordar nîne. Pirsgirêka Kurd dîrokeke polîtîkayên înkarkirinê, newekheviyê, mafên ziman û çandî, demokrasiya herêmî, edalet û temsîliyeta siyasî ye. Ji pênasekirina hemwelatîbûnê bigire heya mafê zimanê dayikê, destura bingehîn a heyî vederker û kêm e. 

 

Ev rêbaz pirsgirêkê vediguherîne têkçûneke rêveberiyê. Lêbelê, rewşa ku em pê re rû bi rû ne, pirsgirêkeke avanî û destura bingehîn a "înkarkirinê" ye. Wekî ku min berê jî behs kir, CHP heta niha gelek rapor weşandiye. Dibe ku ev tenê rapor be ku pirsgirêkên bingehîn çareser nake. Em hewceyê zimanekî rastîn in, ne tenê zimanekî ewle. Bila ez bi kurtasî rave bikim çima. Ger hûn pirsgirêkê vediguherînin 'pirsgirêkek pêkanînê' an têkçûneke rêveberiyê, hûn hewcedariya peymaneke civakî ya nû di bin siya xwe de dihêlin. Ev çareseriyê teknîkî dike û cesareta siyasî kêm dike. Ew pêşerojê ne diyar dike. Di rapora me de, em dibêjin 'Divê Destura Bingehîn were bicîhanîn,' lê ev tenê destpêkek e. Çareserî her wiha garantiyên hemwelatîbûna wekhev, demokrasiya herêmî, misogerkirina mafên bingehîn û gelek tiştên din jî dihewîne.

 

Hûn raporên AKP û MHP'ê çawa dinirxînin? Ger rêziknameyên qanûnî tenê li ser bingeha nêzîkatiya van her du raporan werin çêkirin, gelo pirsgirêk dê çareser bibe?

 

Rapora MHP'ê dibêje ku "Kurd wekî hebûneke siyasî tune ne" û perwerdehiya bi zimanê Kurdî red dike. Li ser nasname û perwerdehiya bi zimanê dayikê helwesteke redker digire. Ev nayê qebûlkirin. Lêbelê, em dibînin ku rapora MHP'ê xalên girîng ên dîrokî jî destnîşan dike. Belê, gelên Tirk û Kurd dema ku çarenûsa wan hevpar bû, ji xetereyan derbas bûne û dîrok careke din me bi xetereyan re rû bi rû dihêle.

 

Her çiqas rapora AKP'ê bi behskirina wê wekî qanûneke cuda pêwîstiya qanûna veguhêz piştrast dike jî, bi helwestek nezelal li ser demokratîkbûna pêşerojê û misogerkirina serdestiya hiqûqê ya yekpare dibe cihê pirsan. Tu raporek bi tenê nikare bi tevahî pirsgirêkê çareser bike. Divê em ji perspektîfeke rast nêzî mijarê bibin. Me diyar kiribû ku Komîsyona Hevgirtina Neteweyî, Biratî û Demokrasiyê ne xwediyê mîsyona çareserkirina pirsgirêka Kurd di hemû aliyên wê de an jî avakirina rejîmeke demokratîk e ku Tirkiye dê her û her tê de bijî û divê bi vî rengî neyê şîrovekirin. Ev komîsyon bi erkê "mitbexê" ye ji bo rêziknameyên ku dê veguherîna ji aştiya negatîf bo aştiya pozîtîf misoger bikin. Ev çi ye? Ew ji bo misogerkirina ku qanûna veguherînê pêşkêşî Lijneya Giştî ya Meclisê were kirin û gavên ji bo misogerkirina demokratîkbûnê û avakirin/xurtkirina serdestiya hiqûqê li gorî têgihîştina entegrasyona demokratîk werin avêtin. Dayîna wateyên komîsyonê, raporên wê, an qanûnên ku li derveyî vê çarçoveya taybetî werin amadekirin hem neheq e û hem jî hêviyên xelet diafirîne. Di vî warî de, ez dikarim rewşê wiha kurte bikim: bi raya me, raporek ku çareseriyekê çêdike divê sê tiştan di heman demê de bike: divê ew karibe mekanîzmayekê diyar bike, demekê diyar bike û saz bike.

 

Di pêvajoya nivîsandina rapora hevpar de divê metneke çawa derkeve holê ku ji çareseriyê re bibe bersiv? Li gorî we divê kîjan rêgezên sereke yan jî verastkirin (zagon/mekanîzmayên sazûmanî) ji ewil hebin? 

 

 

 

Heke em ji tiştên ‘nabin’ dest pê bikin, nikarin pêş bikevin. Hewceye em zemîna lihevkirinê mezin bikin. Me helwesta xwe bi zelalî diyar kiriye. Em ê çêker tevbigerin û kar hêsan bikin. Divê hemû partî ne li gorî xeyalên xwe, li gorî rastiyê tevbigerin. Nexwe em nikarin nîqaşekê bikin. Dibe ku bernameya her partiyê cuda be lê divê van ferz nekin. 

 

Baş e lê divê çi bibe?

 

Di serî de dixwazim pir jidil vê ji gelê xwe û gelên Tirkiyeyê re bibêjim ku em ne li bendê ne ev komîsyon vê pirsgirêka sedsalî bi temamî çareser bike. Jixwe ne îdia ne jî hêzekî wiha ya komîsyonê heye. Dibe ku em di her tiştekî de lihev nekin lê divê em di mijara ‘çareseriyê’ de bibin yek. 

 

Ev komîsyon dê nekare tevahiya meseleya Kurd çareser bike lê dê axa ku ev çareserî lê aj bide amade bike. Komîsyon, mîna pirekê ye. Dê bibe rêya çareseriyê. Rêwîtiya esasî dê piştî pirê dest pê bike. Di hedefa wê de jî hiqûq, demokratîkbûn û wekhevî dê hebe. 

 

Divê komîsyon ji ewil îradeya derxistina çekan a ji dewrê bi zemîna hiqûqê xurt bike. Divê ji bo PKK û hemû encamên wê yasayeke taybet derxîne. Divê astengiyên zagonî û îdarî yên li pêşiya siyaseta demokratîk rake. Di qadekî rêya siyaseta demokratîk hatiye vekirin de em ê heta dawiyê ji bo çareseriyeke rasteqîn a pirsgirêka Kurd û demokratîkbûna Tirkiyeyê têbikoşin. Em ê têkoşîna xwe ya ji bo ziman, çand, nasname û mafên kolektîf, li ser bingeheke siyaseta demokratîk lê hatiye xurtkirin bidomînin. 

 

Li gorî texmîna we dê îktîdar û dewlet pêşniyarên di rapora we de (Weke mînak; qebûlkirina Şertê Rêveberiyên Xwecihî yên Xweser a Ewropayê) çiqas esas bigire? Heke pêşniyarên we bên paşguhkirin û tenê xeta AKP-MHP’ê derkeve pêş, wê demê dê helwesta we çi be? 

 

Dixwazim vê bi aşkerayî bibêjim ku em siyasetê ne li gorî inyeta baş, li gorî ‘rewatiya demokratîk û hevsengiya mecbûriyeta hiqûqî’ dinirxînin. Ev hem rasttir hem jî bêhtir exlaqî ye. Ne li ser tiştên ev dibe yan jî ev nabe; em li pey rêgezên guncav ên civak qebûl dike ne. Ji bo ev bibe jî em ê tişta ji dest tê bikin. Ma bedelên me heta niha dayin jî ne ev in? Lewma jî rapora partiya me, li gorî standartên demokratîk ên navneteweyî (Komîsyona Venedîkê, îçtîhadên DMME’yê) jî nexşerêyeke rasteqîn e. Komîsyon, hatiye asta amadekirina rapora hevpar. Ev qonax dê diyar bike ka dê kîjan pêşniyar di metnê de cih bigirin. 

 

Naveroka serenavên weke Şertê Xweseriyê yê Rêveberiyên Xwecihî ya Ewropayê pir aşkera ne. Ji bo demokrasiya xwecihî sûdewer in. Di vir de hewcehî bi fikaran nîne. Ji bo Tirkiye hinek asayî bibe, heta demokrasiya xwecihî neyê xurtkirin zehmet e ku em aştiyeke mayinde pêk bînin. Em van pêşniyaran ne weke ‘daxwazên maksîmalîst’, weke bingeha îstîqrara sazûmanî dibînin û balê dikişînin ser. Divê ev baş were fêmkirin û ne mijareke ku were manîpulekirin. Heke rapor tenê li gorî perspektîfa ewlehiyê ya AKP-MHP’ê teşe bigire, wê demê dê du tişt bibin; dê pêvajoyê ji bo demekî kin were birêvebirin lê bi demê re dê rewatiya xwe winda bike. Ya duyemîn jî; ji ber ku hêviya ‘wekheviyê’ ya gelê Kurd nayê cîbicîkirin, enerjiya civakê dê careke din bi xwe re rageşiyê afirîne. Helwesta me ne terikandina zemîna Meclisê ye, bêhtir parastina wê ye. Dixwazin hemû qadan ji bo naveroka demokratîk a pêvajoyê seferber bikin. Ji ber ku aştî, tenê bi qanehbûna civakê dikare were parastin û mezinkirin. 

 

Meseleya qeyûman hêj jî yek ji sernavên herî krîtîk e. Gelo di vê meseleyê de tu pêşketin hene? Rêya bidawîkirina sepana qeyûm û vekişandina qeyûman çi ye? 

 

Di meseleya qeyûm de hinek tespît divê rast bên kirin. Ya yekemîn; qeyûm, sepanekî derhiqûqî, derî demokrasiyê ye û rewa nîne. Ya duyemîn jî; her roja ew li ser peywirê bi xwe re bêhiqûqtiyê diafirînin û çavkaniyên gel talan dikin. Yek ji mafên herî sereke yê bijartin û hilbijartinê ye. Ev maf jî nabe mijara bazariyê. Sepana qeyûm a niha di meriyetê de, cihê şermê ye. Bidawîkirina vê sepanê jî bi tena serê xwe têr nake. Divê yasaya rê li ber vê sepanê vedike tavilê bê betalkirin û tu îrade ser îradeya gel re neyê dîtin. 

 

Dixwazin hinek jî polîtîkayên Tirkiyeyê yên li Sûriye û Iraqê bipirsin. Li gorî we hedefa Tirkiyeyê ya têkildarî van her du welatan de çi ne? Divê helwesta wê ya li dijî Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê çawa be? Heke polîtîkaya tesfiyeyê bimeşînin, dê bandoreke çawa li ser pêvajoyê, hevsengiyên herêmê û pêşeroja Kurdan bike? 

 

 

 

Heke pêvajoya li Tirkiyeyê serbikeve, dê di polîtîkaya derve de jî guherînên pozîtîf çêbibin. Ronahiya li hundir dê tarîtiya derve jî ronî bike. Tirs û xofa parçebûnê ku bi sala ye hatiye avakirin, kir ku Tirkiye bêhtir polîtîkayên ewlehiyê pêş bixe û zemîna muzakereyê qels kir. Hêj jî bi vê fikarê tevdigerin. Dema mijar dibe Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê jî ev fikar bêhtir zêde dibe. Rêya kêmkirina vê tirs û fikarê jî guftûgo û muzakere ne. Her ku tê axaftin dê ev tirs rabe û bawerî şûna wê bigire. Di tarîtiyê de her sî weke dijmin xuya dike lê dema ronahî hat, hûn ê rastiyê bibînin. 

 

Israra di neçareseriyê de ev nîvsedsal e bi Tirkiyeyê mezin da windakirin û vê rikê tu encamên bixêr ji bo Tirkiye, herêm û Kurdan ne anî. Kurd dê dîsa li ber xwe bidin û di tevahiya dîrokê de jî wisa kirin. Di dawiya rojê de dê dîsa li ser çareseriyê were axaftin. Ji ber ku tu rêyeke din nîne. Mijarekî girîng e lewma dixwazim balê bikişînim ser Mitabeqeta 10’ê Adarê. Mazlum Ebdî got ku di mijara entegtrasyonê de di navbera aliyan de zemîneke lihevkirinê çêbûye. Hevdîtinên rojên pêş ên bi Şamê re dibe ku ji bo pêşeroja Sûriyeyê û îstîqrara herêmê girîng bin. Heke Şam helwestekî aşkera li hemberî hewla birêz Ocalan a ji bo hêsankirinê, nêzikatiyeke çêker a Tirkiyeyê esas bigire û îradeya çareseriyê ya Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê raber bike, wê demê dê li Sûriyeyê pêşiya pêvajoyeke nû ya siyasî vebe. Hewceye Tirkiye ne bi helwestekî pêşî digire, helwestekî pêşiyê vedike nîşan bide. Ev ji bo her kesekî dê baştir be. 

 

Li gorî we li Sûriyeyê modeleke çareseriyê ya çawa pêkan e? Di vê rewşê de divê Tirkiye polîtîkayeke çawa bimeşîne? 

 

Çareseriya li Sûriyeyê ne bi restorekirina pergala navendî ya rejîma Baasê ye, bi pergaleke nenavendî û destûreke bingehîn a piranîparêz pêkan e. Tirkiye dema bi Şamê re lihev dike, divê Kurdan li derve nehêle. Divê vê helwesta xwe biterikîne. Ev ne tiştekî rast e û rasyonel jî nîne. Li gorî min divê polîtîkaya Tirkiyeyê ev be; biqasî bi Şamê re bi Qamişlo, Kobanê re jî hevdîtinan bike. Divê ewlehiya sînorê xwe ne bi dîwaran, bi cîrantî û hevkariyê biparêze. Me gelek caran banga vekirina deriyên sînor kir. Berjewendiyên Tirkiyeyê ne di krîzên domdar ên bi cîranê xwe re de ye, bi pergaleke hevkariyê dibe. Pêşeroja Sûriyeyê jî di pergaleke nûnertiya wekhev û piranîparêz de ye. Hem ji bo Sûriyeyê hem jî ji bo îstîqrara herêmê rêya herî rast ev e. 

 

Li aliyê Îsraîl-Yewnanistan-Başûrê Qibrisê gavên di çarçoveya ewlehiyê de tên avêtin hene ku peyamên Tirkiyeyê weke gef dibînin hene. Her wiha bûyerê weke ketina ÎHA’yan a aydên welatên cuda yên li Tirkiyeyê heye. Gelo hewldaneke ji bo Tirkiyeyê bikişînin nava şer heye? Rageşiyeke wiha dê bandoreke çawa li ser siyaseta navxweyî û pêvajoya çareseriyê bike? 

 

Me jî lûtkeya sêalî ya di 22’yê Kanûna 2025’an de li Qudsê hate kirin, deklarasyona wan a hevpar û ÎHA’yên hatine xistin şopand. Rewşa piştî 7’ê Cotmehê û bi lûtkeya li Qudsê re têkiliyên di navbera Îsraîl, Yewnanistan û Başûrê Qibrisê de derketin astekî stratejîk. Ev geşedan, li gel girîngiya rêyên enerjiyê, her wiha di mijara ewlehiyê de jî pir krîtîk in. Aliyê leşkerî ya tifaqa sêalî ya Rojhilatê Behra Spî weke ‘Hêza Mudaxileya Lezgîn’ hate binavkirin. Ji Îsraîlê hezar, ji Yewnanistanê hezar, ji Başûrê Qibirsê 50 bi giştî 2 hezar û 500 leşker dê tev li bibin. Peywira wan her çend weke mudaxileya lezgîn a li dijî karesatên xwezayî hatibe destnîşankirin jî, ji ber ku Îsraîl cara ewil bi awayekî fermî li Qibrisê leşkeran bicih dike, nîşaneya qonaxeke cuda ye. 

 

Her kes ji berê xwe ve hewl dide van geşedanan rast fêm bike. Ez jî dixwazim vê mijarê bi awayekî cuda binirxînim. Îxtîmala kişandina nava şer, ji bo her welatî her tim pêkan e. Ev, rewşekî reel polîtîk e. Ev carnan dibe ku bi tena serê xwe planek be, carnan jî bi krîzên li pey hev dibe. Lê di vir de ev xetere tenê dikare bi aştiya navxweyî were ji holê were rakirin. Dema we di hundir de demokratîkbûn xurt kir, li derve destê we xurtir dibe. Dema mirov li geşedanên kûrewî û herêmî dinêre, em dibînin ku ‘aştiya navxweyî’ ya Tirkiyeyê êdî ji vebijêrkekê derketiye û bûye ‘mecbûriyek.’ Lewma em mecbûr in li dijî bahoza derve, sîwaneka li hundir vekin. Divê gefên derve, ji bo rawestandina aştiya navxweyî weke hincet neyên nîşandan. Berevajî vê, divê bêhtir were xurtkirin. 

 

Heke piştevaniya civakî, aqilê hevpar û tevlibûna demokratîk xurt bibe, Tirkiye dikare li dijî her gefekî derve baştir li ber xwe bide. Bandora wê ya li pêvajoya çareseriyê gelek krîtîktir e. Heke bi hinceta rageşiyên derve ev pêvajoya aştiyê were têkbirin, dê Tirkiye hem li hundir hem li derve zeîftir bibe. Lê heke pêvajoyê bibiryar bimeşînin, dê Tirkiye li herêmê xurt bibe û bibe aktorekî îstîqrarê. 

 

Hûn nirxandina Abdullah OCalan a di peyama sala nû de ji bo Sûriyeyê kiribû çawa dinirxînin? Gelo ji bo rewşa xitimî ya li Sûriyeyê dikare çiqas sûdewer be? 

 

Birêz Ocalan di peyama xwe de dibêje ‘Pir girîng e ku Tirkiye di vê pêvajoyê de karê heyî hêsan bike, çêker nêz bibe û bi roleke pêşiya diyalogê vedike rabe.’ Ev nirxandin, ji bo çareseriya li Sûriyeyê gelek girîng e. Ev peyama birêz Ocalan, rêya rizgariya Sûriyeyê ya ji aloziyên heyî nîşan dide. Mifteya deriyê çareseriyê ya Sûriyeyê ye. Êdî kar dikeve ser milê îradeya vekirina wî derî. 

 

Modeleke ku fikarên maf û ewlehiyê yên Kurdan, Ereban, Elewiyan û hemû gelên din ji holê radike pêşniyar dike. Ev jî zemîna muzakere û entegrasyona demokratîk xurt dike. Di navenda perspektîfa siyaseta demokratîk de jî azadiya jinê heye. Birêz Ocalan, azadiyê jinê weke rêgeza avaker û jêneveger a civaka demokratîk dinirxîne. Gelek girîng e ku li xaka Rojhilata Navîn rola avaker a jinê weke rêgezek were destnîşankirin. Divê her kes bi qîmeta vê bizane. 

 

Li hêla din balkişandina ser Mitabeqeta 10’ê Adarê, ji hêviyeke razber zêdetir, nexşerêyeke şênber e. Fikra entegrasyona demokratîk dikare were guftûgokirin û dikare bibe zemîna pêkvejiyanê. Dema ev nêzikatî kete meriyetê, dê rageşiya li qadê kêm bibe û li şûna şer, rêya çareseriya siyasî mezin bike. 

 

Di dawiya dawî de dikarin bibêjin ku banga peyamê ya ji bo Tirkiyeyê pir zelal e; dibêje ku heke Tirkiye bi rolekî çêker rabe û rêya guftûgoyê veke, ev yek dê bike ku Sûriye bikare bêhnekê bistîne, Rojhilata Navîn biîstîqrar bibe û xizmetê ji aştiya navxweyî ya Tirkiyeyê re bike. 

 

MA / Mehmet Aslan